Z pewnością w pewnym momencie swojego życia chociaż raz zrezygnowałeś z diety lub ćwiczeń na siłowni, mimo że być może nawet zalecił Ci je specjalista. Być może codziennie musisz zmierzyć się z dwoma przeciwstawnymi ideami: chęcią palenia i wiedzą, że nikotyna szkodzi zdrowiu. Cóż, jeśli przydarzyło Ci się to lub coś podobnego, miałeś do czynienia z dysonansem poznawczym. Co to jest za zjawisko? Jak je zredukować? Sprawdź.
Spis treści:
Dysonans poznawczy – co to jest?
Dysonans – co to ma znaczyć w życiu?
Dysonans poznawczy jak go redukować?
Co zrobić, aby dobrze zredukować dysonans?
Dysonans poznawczy – co to jest?
Człowiek jest istotą świadomą, moralną, skupioną na obyczajach, która stara się działać racjonalnie. Przez wiele lat ludzie ustalali normy etyczne i moralne dla swoich działań, by były zgodne z ich sercem i rozumem. Chcieli, by służyły dobru osobistemu i wspólnemu. Co się jednak dzieje, gdy robisz coś, co Cię nie przekonuje i budzi Twój niepokój? Co się dzieje, gdy umysł i serce „nie mówią” tego samego?
Niejednokrotnie Twoje wartości stoją w sprzeczności z tym, co naprawdę robisz. Klasyczne: robię jedno, myślę drugie. Wówczas odczuwasz wewnętrzne napięcie z powodu generowanych sprzeczności. Psychologia społeczna opisuje to jako dysonans poznawczy, czyli wewnętrzny konflikt lub napięcie, które powstaje między dwoma przeciwstawnymi myślami lub spostrzeżeniami. Wynika to zwykle ze sporu między swoim myśleniem i wiedzą a własnymi działaniami. To uczucie jest nieprzyjemne, ponieważ człowiekowi trudno jest się przyznać do błędu.
Dysonans – co to ma znaczyć w życiu?
Amerykański psycholog Leon Festinger jako pierwszy sformułował tę koncepcję, publikując swoją pracę „Teoria Dysonansu Poznawczego” (1957), w której wyjaśnia, że ludzie mają silną potrzebę zapewniania siebie, że ich wewnętrzne przekonania, postawy i zachowania są spójne. Kiedy człowiek dostrzega niezgodność między swoimi przekonaniami a zachowaniem, stara się uniknąć tego konfliktu, aby nie wciągnął go w wewnętrzną dysharmonię. Teoria ta stała się częścią psychologii społecznej i była wykorzystywana w różnych obszarach takich jak motywacja, podejmowanie decyzji, zmiana postawy czy dynamiki grupy.
Według Festingera ludzie mają tendencję do odczuwania dyskomfortu, gdy dominują w nich sprzeczne przekonania lub gdy to, co robią, nie jest zgodne z tym, w co wierzą. Wówczas tworzą wewnętrzne uzasadnienie, „nową wartość”, aby pozostawać w zgodzie z samym sobą. Najprościej można to wyjaśnić na przykładzie życia palacza. Ten, kto pali, pomimo wszystkich kampanii reklamowych i marketingowych, które temu się sprzeciwiają, wie, że jest to zachowanie szkodliwe, ale nadal pali. Aby zredukować to „napięcie”, jego samousprawiedliwienie brzmi na przykład: „po co mam żyć długo, jeśli i tak na starość nie będę w stanie zrobić nic ekscytującego”.
Dysonans poznawczy – przykłady
Praktycznie nie ma osoby, która nie doświadczyłaby epizodów dysonansu poznawczego. Na przykład student, który chce poprawić swój poziom znajomości języka angielskiego i zapisuje się na dodatkowy kurs. Ma dużą motywację, bo studiuje wśród obcokrajowców, a jego marzeniem są zagraniczne podróże. Zaczyna z dużą chęcią chodzić na sobotnie zajęcia. Pod koniec trzeciego tygodnia od ich rozpoczęcia, dzwonią do niego znajomi i próbują wyciągnąć na imprezę. Po zaciętej dyskusji decyduje się opuścić zajęcia, aby móc wyjść z przyjaciółmi. W następnym tygodniu dzieje się to samo. W końcu po dwóch miesiącach postanawia zrezygnować z zajęć języka angielskiego. Zmaga się z poczuciem winy z tego powodu, ale po długich rozmyślaniach usprawiedliwia swoje zachowanie i dochodzi do wniosku, że lekcje angielskiego nie są tak naprawdę ważne. Uważa, że przecież i tak coś tam umie, a powinien zadbać również o swoje życie towarzyskie, aby nie stracić przyjaciół.
Aby lepiej i głębiej wyjaśnić, w jaki sposób dochodzi do dysonansu poznawczego, spójrz na kolejny przykład z życia codziennego, który występuje bardzo często w społeczeństwie. Załóżmy, że jednym z Twoich osobistych celów może być zaoszczędzenie pewnej kwoty pieniędzy w ciągu każdego miesiąca. Pierwszy miesiąc mija i wszystko jest idealne. Odkładasz proporcjonalną część swojej pensji do skarbonki, na konto oszczędnościowe itp. Starasz się nie wydawać więcej, niż możesz. Tak też postępujesz w drugim i trzecim miesiącu.
Jednak nadchodzi kolejny, a z nim wyprzedaże w sklepach odzieżowych. Masz zamiar przejść się po centrum handlowym tylko po to, by „rozejrzeć się” i zobaczyć, co można tam ciekawego znaleźć. Na miejscu nie dowierzasz, jak niesamowite ceny widnieją na metce. W tym momencie myślisz, że nie jest przecież grzechem kupienie kilku nowych ubrań, bo przecież są wyprzedaże, bo zaraz wejdzie nowa kolekcja i okazja życia Cię ominie. Wmawiasz sobie, że możesz przecież kupić parę rzeczy, a resztę miesiąca przeżyć za oszczędności.
Zastanawiasz się nad tym wiele razy i w końcu decydujesz się na zakup kilku ciuchów. Wychodzisz z galerii handlowej w euforii, ale zaraz po przyjechaniu do domu masz wyrzuty sumienia. Odnosisz wrażenie, że to był błąd, więc zaczynasz mieć myśli typu:
- „Co ja zrobiłam/zrobiłem, przecież oszczędzam!”.
- „Tyle mnie kosztowało zrobienie pierwszego kroku do oszczędzania, żeby z chwili na chwilę stracić to, co mam”.
- „Nie zwiążę teraz końca z końcem”.
Te myśli zatrważają, rujnują, więc żeby nie czuć się tak źle z samym sobą, zaczynasz sobie zaprzeczać i myślisz:
- „Tak naprawdę te ubrania były mi potrzebne”.
- „Przecież to wszystko było na wyprzedaży, żal byłoby nie skorzystać”.
- „Mam teraz dużo fajnych ubrań za niską cenę”.
- „W następnym miesiącu nie wydam ani złotówki na nic, co nie jest mi potrzebne”.
Jest to wyraźny przykład dysonansu poznawczego. Pomimo tego, że robisz coś, czego w danym momencie chcesz, np. skorzystałaś/-eś z wyprzedaży i kupiłaś/-eś upragnione ubrania, czujesz się później nieswojo z powodu braku spójności z Twoimi wcześniejszymi przekonaniami. Dodatkowo nastąpiło odejście od celu, jakim było zaoszczędzenie pieniędzy.
Czy to brzmi dla Ciebie znajomo? Tego typu sytuacje zwykle zdarzają się dość często w życiu codziennym. Zwłaszcza kiedy umysł próbuje Cię uspokoić i bronić, kiedy próbuje przekonać Cię, że to, co zrobiłaś/-eś, nie było takie bardzo złe.
Dysonans poznawczy – rodzaje
Jak widać na powyższym przykładzie, dysonans poznawczy pojawia się, gdy wchodzisz w konflikt z samym sobą z powodu wybrania jednej z dostępnych opcji, która nie była zgodna z tym, co było naprawdę Ci potrzebne lub dla Ciebie najlepsze. Należy wziąć pod uwagę, że dysonans poznawczy nie może zaistnieć, gdy osoba jest zmuszona do wykonania działania, którego nie chce i nie ma innej alternatywy, jak tylko to zrobić. On zawsze pojawia się, gdy masz wolność wyboru i dwie lub więcej możliwości.
To, w jakich sytuacjach może pojawić się dysonans poznawczy, odzwierciedla jego rodzaje.
- Optymistyczne nastawienie – pojawia się, gdy błędnie wierzysz, że nie doświadczysz żadnego kryzysu, problemu lub katastrofy. Ta myśl lub idea jest zwykle generowana w bardzo nawykowy sposób. Dlatego w takiej sytuacji doświadczasz dysonansu, gdy uświadamiasz sobie, że może przydarzyć Ci się coś nieprzyjemnego.
- Kwestia dostępności – określasz swoją wiedzę na podstawie najbardziej dostępnych lub najbliższych Ci informacji i wierzysz, że każde wydarzenie, które nadejdzie później, będzie bardzo podobne do tego, które już było. Takie podejście daje fałszywe wyobrażenie o tym, jak wygląda prawdziwe życie. Gdy wystąpią trudności, pojawia się wewnętrzny konflikt.
- Efekt kryzysu – doświadczenie w przeszłości sytuacji kryzysowej (takiej jak ataki, katastrofy lub klęski żywiołowe) daje wrażenie, że zdarzenie o tym samym charakterze może się w każdej chwili powtórzyć. Jednak, gdy kryzysy mija, dochodzi do utwierdzania się w przekonaniu, że nigdy więcej nie wystąpi nic podobnego.
Poza tym dysonans poznawczy może powstać, gdy:
- wybrane ścieżki okazują się trudniejsze (wyobraźnia i rzeczywisty wymagany wysiłek nie idą ze sobą w parze),
- występuje konflikt między postawami a zachowaniem,
- oczekiwania nie zostają spełnione,
- pojawia się konflikt między myślami a normami społeczno-kulturowymi.
Dysonans poznawczy – jak go redukować?
Najprostszą odpowiedzią na dysonans poznawczy jest redukcja. Innymi słowy, musisz dążyć do zakończenia lub przynajmniej zmniejszenia mentalnej sprzeczności, która doprowadziła Cię do dysonansu. Polega to na tworzeniu lub rozważaniu nowych pomysłów, które prowadzą do ustalenia pewnej spójności między Twoimi działaniami lub systemem przekonań. Na przykład ludzie często szukają wymówek, zalet lub szczegółów w sytuacji lub idei, która doprowadziła ich do dysonansu.
Ogólnie rzecz biorąc, istnieją cztery formy lub strategie psychologiczne redukowania dysonansu. Oto ich przykłady dopasowane do osoby na diecie.
- Ignorowanie lub zaprzeczanie sprzecznościom: „Mogę zjeść to ciastko, ponieważ nie zaszkodzi mojemu zdrowiu. Przeczytałem o tym w fachowym czasopiśmie”.
- Zmiana zachowania lub przekonanie, które powoduje dysonans: „Nie będę już jadł tego ciasteczka”.
- Uzasadnienie zachowania przez określenie warunków lub podanie alternatywy: „Pominę dietę, ale tylko w weekendy”.
- Uzasadnienie zachowanie przez dodanie nowego zachowania lub przekonania: „Pominę dietę, ale będę ćwiczyć dodatkowe pół godziny dziennie”.
Niestety, jednak trzeba podkreślić, że dwie ostatnie, choć najlepsze alternatywy, pozostaje wielkim wyjątkiem. Zamiast tego osoby, które doświadczają dysonansu poznawczego, wolą kłamać, usprawiedliwiać się i manipulować własnym punktem widzenia, aż do zaniku odczuwanych sprzeczności.
Co zrobić, aby dobrze zredukować dysonans?
Chcesz adaptacyjnie podejść do redukcji dysonansu? Oto kilka pomocnych wskazówek, które warto wykorzystać.
- Obserwuj siebie i wykrywaj problematyczne wzorce myślowe. Możesz zapisywać w notesie wszystkie myśli, które na przykład powodują Twój dyskomfort lub przeszkadzają Ci wytrwać w postanowieniu.
- Zaakceptuj swoje wady i niedoskonałości. Nie ma ludzi idealnych, nikt nie musi wiedzieć wszystkiego. Masz prawo do popełniania błędów i powolnego udoskonalania siebie.
- Czerp naukę z dysonansu poznawczego. Jest on okazją do nauki, gdyż czasem wskazuje na lukę w wiedzy, a czasem na obszar, w którym zachowujesz się w sposób nielogiczny.
- Szukaj informacji zgodnych z Twoimi przekonaniami. Nie musisz podążać za zbiorem powiązanych ze sobą przekonań lub myślami promowanymi przez grupy, które mają wpływy.
Pamiętaj, że celem, do którego dążysz, jest przekształcenie dysonansu poznawczego w spójność. Jeśli przy tym zastanowisz się nad zgodnością swoich działań i myśli, zyskasz dużą naukę na przyszłość. Jednak ważne jest, aby nie zamykać oczu i umysłu na rzeczywistość. Musisz być w stanie zareagować na bieżące zmiany, nowe fakty czy wiedzę. Czasami trzeba świadomie zmienić swój światopogląd lub emocje. Dysonans poznawczy można wykorzystać jako „walkę” o własną prawdę, ale nie za wszelką cenę.
Szukasz wsparcia psychologicznego? Pomożemy!
Jeśli nie radzisz sobie z wewnętrznym kryzysem, odczuwasz przygnębienie lub zmęczenie ciągłym rozmyślaniem, co jest dla Ciebie dobre, a co złe, możesz udać się do psychologa. Jeśli jakieś zachowanie lub przekonanie, które powoduje dysonans, niszczy Twoje życie, w poradni psychologicznej Spokój w Głowie mamy duży zespół specjalistów ds. zdrowia psychicznego, którzy świadczą usługi psychoterapii osobom w każdym wieku. Służymy również pomocą poprzez terapię online. Terapeuta pomoże Ci odnaleźć swoją drogę redukcji dysonansu oraz wyjaśni, co do tej pory stało na przeszkodzie podejmowania zmian.
