Zdrowe odżywianie dla niektórych osób stało się nieodłącznym elementem codzienności. Jednak kiedy poszukiwanie tych „właściwych” produktów staje się wręcz obsesją, a kontrolowanie jakości spożywanych posiłków przybiera objawy manii, można mówić o specyficznej chorobie psychicznej. Chodzi o ortoreksję. Co to jest, czym się objawia i jak się ją leczy? Dowiedz się więcej.
Spis treści:
Czy grozi Ci ortoreksja – test Bratmana
Jakie są konsekwencje ortoreksji?
Ortoreksja: zaburzenia jedzenia – co robić?
Ortoreksja – co to jest?
Termin ortoreksja pochodzi od greckiego słowa „orthos„, które oznacza „sprawiedliwy, odpowiedni” i „orexi”, co oznacza „apetyt”, więc odnosi się do „apetytu na odpowiednie jedzenie”. Chociaż upłynęło już sporo czasu od momentu wprowadzenia tej nazwy do nomenklatury psychologicznej, wciąż uważana jest za nową i mało eksplorowaną przez naukę.
Jak doszło do odkrycia ortoreksji? W październiku 1997 roku amerykański lekarz Steven Bratman w bezprecedensowy sposób opisał powszechną praktykę stosowaną wśród swoich pacjentów. Wierzyli oni, że niektóre pokarmy będą w stanie wywoływać, zapobiegać lub leczyć choroby i dlatego stosowali niezwykle rygorystyczne diety. Takie zachowanie zostało ochrzczone po raz pierwszy w historii terminem ortoreksja.
Ważne jest, by wyjaśnić, że jest to obsesja na punkcie zdrowego odżywiania, a nie odchudzania, jak ma to miejsce w przypadku anoreksji czy bulimii. Oznacza to, że ortoreksja nie ma nic wspólnego z wagą ani kaloriami. Jest czymś więcej niż tylko zdrowym odżywianiem. Jest doprowadzonym do skrajności stanem dbania o to, co i jak się je. W ostrej fazie zaczyna wymykać się spod kontroli i powodować problemy w codziennym życiu. Może nawet wywołać skrajne przypadki zachowań, które mogą prowadzić do niedożywienia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że ortoreksja dotyka 28% populacji krajów zachodnich, głównie kobiet i młodzież.
Czy grozi Ci ortoreksja? – test Bratmana
Test Bratmana może wykryć objawy zaburzenia odżywiania charakteryzującego się patologiczną obsesją na punkcie zdrowego odżywiania, czyli ortoreksji. Kwestionariusz składa się z 10 pytań, na które należy odpowiedzieć twierdzeniem lub przeczeniem.
- Czy spędzasz więcej niż 3 godziny dziennie na rozmyślaniu o swojej diecie? TAK / NIE
- Czy planujesz swoje posiłki z kilkudniowym wyprzedzeniem. TAK / NIE
- Czy wartość odżywcza posiłków jest dla Ciebie ważniejsza niż przyjemność z jego spożywania? TAK / NIE
- Czy jakość Twojego życia pogorszyła się wraz ze wzrostem jakości Twojej diety? TAK / NIE
- Czy w ostatnim czasie jesteś dla siebie bardziej surowy niż dotychczas? TAK / NIE
- Czy Twoja samoocena wzrosła na skutek przekonania, że zdrowo się odżywiasz? TAK / NIE
- Czy zrezygnowałeś z jedzenia, które kiedyś lubiłeś po to, żeby zjeść „właściwą” żywność? TAK / NIE
- Czy Twoje zasady dietetyczne utrudniają Ci zjedzenie czegoś poza domem, dystansując Cię w ten sposób od rodziny i przyjaciół? TAK / NIE
- Czy masz poczucie winy, gdy odchodzisz od swoich zasad żywieniowych? TAK / NIE
- Czy czujesz się spokojny, w zgodzie ze sobą, gdy masz całkowitą kontrolę nad swoim zdrowym odżywianiem? TAK / NIE
Udzielenie odpowiedzi „tak” na więcej niż cztery pytania oznacza, że zdrowe odżywianie staje się Twoim problemem. Im bliżej Ci do 10 x TAK, tym szybciej powinieneś skontaktować się z psychodietetykiem.
Ortoreksja – objawy
Wśród głównych cech ortoreksji znajduje się próba obsesyjnego unikania żywności, która może zawierać dodatki do żywności, takie jak barwniki, konserwanty, pozostałości pestycydów. Osoby z tą chorobą nadmiernie martwią się etykietami produktów, szukają składników o wysokiej wartości odżywczej, ale zapominają o znaczeniu zróżnicowanej diety. Wiele osób stosuje się również do zasady: naturalny = dobry i sztuczny = zły, co często doprowadza ich do skrajności. To kompletnie absurdalne skojarzenie. Niektóre związki syntetyzowane w laboratoriach nie są szkodliwe, a z kolei rośliny, które rosną naturalnie i dziko, mogą spowodować śmierć, nawet po spożyciu kilku gramów.
Kolejną oznaką ortoreksji jest kontrolowanie sposobu przygotowania posiłku i potrzeba nauczenia się wszystkiego o żywności i jej właściwościach odżywczych. O ile taka wiedza może się przydać, to w przypadku gdy to zachowanie staje się obsesją, zaczyna kolidować z relacjami interpersonalnymi, pracą i nauką. Jest to szkodliwe, ponieważ z powodu tego zaburzenia jedzenie staje się nawet priorytetem w odniesieniu do innych nawyków. W konsekwencji oddala od rodziny i przyjaciół, a także może w przyszłości powodować wahania nastroju.
Do objawów prezentowanych przez osoby, które cierpią na ortoreksję, należą:
- odmowa spożywania produktów, które zawierają konserwanty, barwniki lub inne substancje potencjalnie niekorzystnie wpływające na zdrowie;
- unikanie jedzenia żywności genetycznie modyfikowanej;
- sprawdzanie pokarmów na obecność pestycydów (np. korzystanie z testerów żywności);
- wykluczenie z diety soli, cukru i tłuszczu;
- eliminowanie z biegiem czasu różnych grup pokarmowych (mięso, z glutenem, z laktozą);
- obsesja na punkcie sprawdzania etykiet kupowanych produktów spożywczych;
- spędzanie wielu godzin każdego dnia na planowaniu i przygotowywaniu posiłków;
- nadmierne wydatki na zakupy spożywcze, które odpowiadają tzw. czystej etykiecie;
- odmowa spożywania posiłków u rodziny, przyjaciół, na mieście;
- poczucie porażki, winy i udręki, gdy kontrola nad żywieniem zostanie zachwiana;
- niedożywienie;
- nadmierna utrata wagi;
- napady głodu w ciągu dnia lub w nocy;
- wypadanie włosów, łamliwość paznokci i pogorszenie stanu skóry;
- brak wiary w wiedzę dietetyków (samodzielne opracowywanie jadłospisów);
- dystansowanie się od życia towarzyskiego z powodu braku chęci do jedzenia innych pokarmów.
Kogo dotyka ortoreksja?
Każdy może rozwinąć tę patologiczną skłonność, chociaż najbardziej narażone są osoby, które:
- wymagają wiele od siebie i innych;
- mają twardy charakter;
- są surowe wobec respektowania zasad;
- lubią planować;
- stale utrzymują kontrolę nad swoim życiem i codziennymi czynnościami;
- są nadmiernie zatroskane o swoje zdrowie i wygląd.
Przyczyny ortoreksji są zwykle związane z niską samooceną i poszukiwaniem „idealnego” zdrowia. Mogą być również zakorzenione w sytuacjach upokorzenia i/lub dyskryminacji sylwetki. Choroba częściej dotyka kobiety i młodzież, osoby, które mają zaburzenia obsesyjno-kompulsywne oraz te, które cierpiały w przeszłości na jadłowstręt psychiczny (anoreksję). Sportowcy i ludzie zaangażowani w branżę fitness stanowią kolejną grupę ryzyka, ponieważ szczególnie dbają o swoją dietę lub dostosowują ją do swojego rodzaju treningu. Ostatecznie starają się spożywać tylko te pokarmy, które uznają za odpowiednie dla wzmocnienia mięśni, pięknej sylwetki lub poprawy sprawności fizycznej.
Jakie są konsekwencje ortoreksji?
Ortoreksja ma negatywny wpływ nie tylko na zdrowie pacjenta, ale także na jego życie społeczne. Ograniczanie liczby dozwolonych pokarmów sprawia, że układanie codziennego menu staje się prawdziwym problemem, który trzeba wcześniej zaplanować i przygotować. Osoby z ortoreksją muszą mieć pewność, że produkty używane w kuchni są właściwe. Odmawiają jedzenia poza domem, nie tylko w restauracjach, ale także u bliskich lub znajomych. Dlatego problemem staje się uczestniczenie w takich uroczystościach jak wesela, świąteczne spotkania, urodziny, spotkania firmowe itp. Po stronie społecznej ujawnia się też nietolerancja wobec innych ludzi, którzy łamią te „zasady czystości” produktów spożywczych. Osoba ortorektyczna próbuje ingerować w wybory żywieniowe tych, z którymi mieszka. Często spiera się o sposób przygotowania posiłku i obraża za kwestionowanie jej stanowiska.
Wszystkie narzucane sobie ograniczenia prowadzą do spożywania coraz mniejszej różnorodności produktów spożywczych. W związku z tym pojawia się niedobór niektórych witamin, a inne są dostarczane w nadmiarze. To może powodować mniej lub bardziej poważne zaburzenia, takie jak anemia, niedobory witamin i minerałów, niedożywienie, osteoporoza, większa zachorowalność na infekcje z powodu m.in. osłabienia funkcji układu odpornościowego. Specjaliści upierają się, że trzeba jeść wszystko we właściwej ilości, a suplementy witaminowe nie mogą i nie powinny zastępować zbilansowanej diety.
Ostatecznie nieustanna pogoń za „najzdrowszymi” produktami jest maratonem, który nie ma końca. Rutyna w poszukiwaniu odpowiedniej żywności i planowaniu posiłków staje się poważnym problemem udręki życiowej, jest wyczerpująca, a ewentualne „poślizgnięcia” powodują, że chory odczuwa nieuzasadnioną udrękę. Jeśli kiedykolwiek ortorektyk pozwoli sobie na przekroczenie własnych zasad, czuje się winny, co dodatkowo wywołuje wielką frustrację. Trzeba pamiętać, że zaburzenie często wykracza poza jedzenie i skupia się również na sposobie przygotowywania potraw oraz naczyniach i pojemnikach do tego używanych.
Ortoreksja: zaburzenia jedzenia – co robić?
Jedną z przeszkód w walce z ortoreksją jest fakt, że wiele osób nie akceptuje diagnozy i w związku z tym odmawia pomocy medycznej lub interwencji psychologicznej. Dlatego tak ważne jest, by krewni i przyjaciele byli świadomi radykalnych zmian w zachowaniu swoich bliskich związanych ze zdrowym odżywianiem. Ze względu na złożoność tego zaburzenia niezbędne jest uzyskanie pomocy multidyscyplinarnego zespołu, który będzie składał się z lekarza, dietetyka i psychologa lub psychodietetyka. W kwestii pomocy psychologicznej ważne jest zidentyfikowanie czynników, które działały jako wyzwalacz tej choroby i nauka tego, jak dana osoba może je kontrolować. Czasami trzeba zmierzyć się z innymi zaburzeniami psychicznymi lub problemami rodzinnymi i społecznymi. Poza tym psychoterapia może pomóc pacjentowi zmodyfikować jego zachowanie i popracować nad samooceną.
Pod względem fizycznym leczenie osób dotkniętych ortoreksją ma na celu uzupełnienie niedoborów żywieniowych, których doznał pacjent. Odbywa się to poprzez wykluczenie niektórych pokarmów z diety, ustalenie prawidłowych nawyków żywieniowych oraz terapię ewentualnych powikłań organicznych wynikających ze złego odżywiania. Ze strony pacjenta konieczna jest chęć współpracy w celu modyfikacji zachowań. Dlatego ważna jest edukacja, która polega na wytłumaczeniu potrzeby stosowania zróżnicowanej i pełnowartościowej diety oraz poinformowanie o negatywnych skutkach ograniczeń żywieniowych dla zdrowia.
Jak zapobiegać ortoreksji?
Podobnie jak w przypadku każdego zaburzenia związanego z odżywianiem, ważne jest zaszczepienie dzieciom zdrowych nawyków żywieniowych. Udział w tym ma nie tylko rodzina, ale też szkoła. Chodzi o wzmocnienie świadomości na temat zachowania równowagi spożywanych składników odżywczych oraz minimalizowanie negatywnego wpływu mody czy reklamy na ich wybory jedzeniowe.
Ważne jest, by dzieci od najmłodszych lat zapoznawały się z żywnością, która powinna być częścią zbilansowanej diety, i wiedziały, jakich składników odżywczych dostarcza, do czego one służą i dlaczego są tak ważne. Ponadto należy zwrócić uwagę na wszelkie oznaki, które sugerują zaburzenia w nawykach żywieniowych. Już sam fakt, że ktoś nieustannie odmawia spożywania jedzenia w miejscach publicznych lub obsesyjnie sprawdza skład produktów spożywczy, powinien budzić niepokój.
Musisz pamiętać, że zdrowe odżywianie nie polega na całkowitej eliminacji z diety kilkunastu produktów i skupieniu się na jedzeniu tylko kilku wybranych. Prawidłowa dieta to ta, która nie zagraża zdrowiu i w odpowiednich ilościach dostarcza do organizmu wszystkie niezbędne składniki odżywcze. Jeśli masz problem w ustaleniu, co jest dla Ciebie dobre, jaką żywność kupować i jak ustalić jadłospis, by skupiał się na zbilansowanych posiłkach, skorzystaj z pomocy dietetyka.
