Konfabulacja to zjawisko polegające na tworzeniu przez osobę fałszywych wspomnień, które są postrzegane jako prawdziwe, mimo że nie mają podstaw w rzeczywistości. Może występować w wyniku uszkodzeń mózgu, zaburzeń neurologicznych lub psychicznych, takich jak amnezja czy demencja. Osoby konfabulujące nieświadomie wypełniają luki w pamięci, wierząc w swoje zmyślone historie, co odróżnia konfabulację od świadomego kłamstwa.
Spis treści:
Gdzie przechowywane są wspomnienia?
Jakie jest znaczenie użycia słowa konfabulacja w psychologii?
Fałszywe wspomnienie czy chorobliwa skłonność do opowiadania kłamstw?
Co robi konfabulant? Objawy choroby
Naturalne konfabulacje czy kliniczne zaburzenie?
Jakie mogą być przyczyny konfabulacji?
Na jakie tematy można konfabulować? Rodzaje konfabulacji
Jak dochodzi do procesu patologicznego konfabulowania?
Jak wygląda leczenie konfabulacji?
Konfabulacje i kłamstwa – najważniejsze fakty
Konfabulacje u dzieci – czy trzeba je leczyć?
FAQ – Najczęściej zadawane pytania
Gdzie przechowywane są wspomnienia?
O pamięci najlepiej myśleć jak o sieci. Dokładne miejsca przechowywania wspomnień wciąż pozostają tajemnicą dla badaczy, ale główne mechanizmy ich odtwarzania są już znane nauce. Hipokamp jest odpowiedzialny za zarządzanie emocjami, pamięcią i uczeniem się. Same wspomnienia pozostają przechowywane w różnych obszarach mózgu, od kory czołowej do głębszych warstw – różni się to w zależności od rodzaju pamięci.
Tylko, dlaczego niektóre rzeczy pamiętasz, a innych nie? Co sprawia, że wydarzenie, osoba, obraz, dźwięk lub zapach zapadają w pamięć? Zrozumienie, w jaki sposób ludzki mózg przechowuje określone wspomnienia lub jak działa „zapamiętywanie”, wciąż stanowi wyzwanie dla nauki. Naukowcy twierdzą, że wspomnienia, które jesteś w stanie przywołać, trafiają do pamięci świadomej. Twój mózg wie, że to coś na pewno wydarzyło się w przeszłości. Wie, bo zapisał to wydarzenie w pamięci, a hipokamp zakodował jego czas i miejsce wystąpienia. Wobec tego przypisał je do odpowiedniej „zakładki”. A co w sytuacji, gdy Twój mózg płata Ci figle i przywołuje coś, co tak naprawdę nigdy w przeszłości nie miało miejsca? Mogą to być konfabulacje.
Jakie jest znaczenie użycia słowa konfabulacja w psychologii?
Zapewne chociaż raz w swoim życiu dopadły Cię fałszywe wspomnienia, czyli zniekształcone lub „sfabrykowane” wspominki jakiegoś wydarzenia. Niektóre z tych wspomnień mogą być czysto wyobrażeniowe. Na przykład myślenie, że coś zostało odłożone w dane miejsce, a w rzeczywistości nie było nawet dotknięte. Podczas gdy inne mogą mieć w sobie ziarno prawdy, na przykład dana rzecz została odłożona w innym miejscu, niż to zostało „zapamiętane”.
To zjawisko fałszywej pamięci jest dość powszechne w ludzkiej populacji. Jest reprezentacją konfabulacji, o których w psychologii mówi się, że są rzekomymi wspomnieniami. Mogą dotyczyć zarówno dorosłych, jak i małych dzieci, u których dochodzi do zmyślania (traktują swoje wyobrażenia na temat przeszłości jako przypomnienia).
Konfabulacje mogą być także reprezentacjami typowych błędów poznawczych, które obejmują:
- błędy w podejmowaniu decyzji;
- błędy w przekonaniach i ocenie prawdopodobieństwa;
- stereotypy społeczne.
W ujęciu patologicznym są przejawami zaburzeń pamięci związanymi z różnymi stanami chorobowymi.
Fałszywe wspomnienie czy chorobliwa skłonność do opowiadania kłamstw?
W potocznym rozumieniu konfabulacja czasami jest utożsamiana z kłamstwem lub celowym zmyślaniem. Jednak trzeba zaznaczyć, że te pojęcia znaczą zupełnie coś innego. Chorobliwa skłonność do kłamstwa wiąże się z tendencją do opowiadania zmyślonych sytuacji. Jest określana jako mitomania.
Natomiast konfabulacje – w ujęciu patologicznym – wiążą się z fałszywymi wspomnieniami, ale człowiek „lubiący” konfabulować nie ma intencji oszukiwania rozmówcy. Jest on w pełni przekonany, że nie opowiada kłamstw, lecz prawdziwe sytuacje z przeszłości. Towarzyszy mu przy tym pewność, że jego wypowiedzi są autentyczne. Przy swoich wypowiedziach nie odczuwa niepewności, nie ma wątpliwości, ani nie ma do nich zastrzeżeń.
Co robi konfabulant? Objawy choroby
Konfabulacje mają związek z fałszywymi wspomnieniami. O ich klinicznym podłożu, które może świadczyć o poważnej chorobie, decydują kryteria diagnostyczne. Można je uznać za jednoczesne objawy konfabulacji patologicznych.
- Konfabulowanie przejawia się w werbalnych wypowiedziach oraz niewerbalnych odpowiedziach na pytania (wskazywanie na konkretne przedmioty, rysowanie fałszywych obrazów itp.).
- Brak odróżnienia konfabulacji od kłamstwa i intencjonalnego zwodzenia odbiorcy.
- Osoba konfabulująca ma przekonanie, że wygłaszana lub przedstawiana przez nią treść jest prawdziwa.
- Nie ma intencji oszukania.
- Jeden z systemów tworzenia wiedzy (percepcyjny bądź pamięciowy) funkcjonuje niepoprawnie, co skutkuje tym, iż myśl podmiotu konfabulującego jest błędnie ugruntowana.
- Brak możliwości zweryfikowania poprawności swojej wiedzy, ponieważ uszkodzeniu ulegają procesy sprawdzające informacje.
- Duży stopień pewności przypisywany swoim przekonaniom.
- Niemożność korygowania konfabulacji nawet w obliczu przedstawionych dowodów przeczących ich prawdziwości.
Naturalne konfabulacje czy kliniczne zaburzenie?
Zasadniczo fałszywe wspomnienia mogą przytrafić się każdemu z nas. Weźmy przykład pewnej kobiety, która opowiadała przeżyte (jej zdaniem) sytuacje z dzieciństwa.
„Pamiętam, że jako dziecko uwielbiałam spędzać wakacje u babci. Siadałam wtedy na schodach pod werandą starego domu z czerwonej cegły. Po lewej stronie był płot porośnięty krzakami dzikich róż. Przypominam sobie, jak przede mną kucała moja babcia z łokciami opartymi na kolanach, uśmiechała się i opowiadała zabawne historyjki o życiu na wsi. Pamiętam jej jasne, kręcone włosy i wyraźne zmarszczki wokół oczu oraz ust, które zawsze malowała bladoróżową pomadką”.
Pewnego dnia, po śmierci babci, kobieta przeglądała zdjęcia, które trzymała w pudełku na dnie szafy. Nagle na błyszczącym papierze pojawiła się scena: ten sam dom z czerwonej cegły. Ten sam szczęśliwy wyraz twarzy babci, jej kręcone włosy, zmarszczki, piękne usta pomalowane na różowo. Pamięć podpowiadała jej, że przeżyła ten moment, ale w rzeczywistości było to tylko wspomnienie jednego zdjęcia. Tak naprawdę nigdy nie była w tym domku, ponieważ wychowała się w domu dziecka, a biologiczną babcię znała tylko ze zdjęć.
Jej fikcyjne wspomnienia ktoś uznałby za kłamstwa, ale w rzeczywistości kobieta mocno wierzyła w ich prawdziwość. Nie miała intencji oszukania terapeuty. Była przekonana, że to jej realne przeżycia z dzieciństwa. Nie miała skłonności do mitomanii. W takich sytuacjach należy się zastanowić, czego przyczyną może być stan, który wypełnia luki w pamięci często spójnymi historiami na temat swojej przeszłości.
Jakie mogą być przyczyny konfabulacji?
Przyczyny konfabulacji patologicznych często tkwią w chorobach neurologicznych, takich jak:
- udar mózgu,
- zapalenie mózgu,
- urazy głowy,
- zespoły otępienne,
- choroba Alzheimera,
- pęknięcie tętniaka połączone z krwawieniem,
- nowotwór ośrodkowego układu nerwowego.
Często zmyślenia pojawiają się także w amnestycznym zespole Korsakowa spowodowanym brakiem witaminy B1 w organizmie. Występuje on u długoletnich alkoholików, ale także u anorektyków, u osób otrzymujących długotrwałe dożylne odżywianie oraz u cierpiących na chroniczne uszkodzenia wątroby. Niektóre teorie zakładają, że przyczyną konfabulacji są uszkodzenia płatów czołowych w mózgu lub schizofrenia. Oczywiście w celu uzyskania diagnozy i ustalenia przyczyn zmyślania, a następnie zaplanowania leczenia, należy udać się do specjalisty (lekarza rodzinnego, psychologa, neuropsychologa lub neurologa), którzy podejmą odpowiednie kroki działania.
Konfabulacja nie jest wyłącznie związana z deficytem pamięci bądź z błędnym wydobywaniem z niej informacji. Może dotyczyć także innych obszarów. Wówczas staje się objawem innych, poważnych chorób.
Fałszywe wspomnienia mogą dotyczyć:
- aktualnej percepcji wzrokowej (zespół Antona);
- percepcji własnego ciała (anozognozja przy hemiplegii: porażenia jednej strony ciała);
- rozpoznawania umysłów innych (zespoły błędnej identyfikacji, zespół Capgrasa: urojenia na temat tego, że znaną osobę zastępuje jej sobowtór);
- podejmowania decyzji (u pacjentów po komisurotomii: zabiegu przecięcia spoideł mózgowych łączących półkule mózgu w celu złagodzenia napadów padaczkowych).
Innym razem konfabulacje stają się po prostu wypełnieniem luk w pamięci.
Na jakie tematy można konfabulować? Rodzaje konfabulacji
Temat konfabulacji w XX i XXI wieku był szeroko badany przez różnych naukowców. Dzięki temu dało się ustalić najważniejsze rodzaje fałszywych wspomnień. Należą do nich konfabulacje:
- proste: skutek błędów w czasowym porządkowaniu prawdziwych wspomnień (ich treść wiąże się z przeżytymi wydarzeniami, ale są źle umiejscowione w czasie);
- fantastyczne: nieprawdopodobne, w pełni wymyślone wspomnienia z przeszłości;
- prowokowane: pojawiają się na skutek pytań;
- spontaniczne: występują spontanicznie, samoistnie;
- prowokowane w sposób prosty: powstają podczas zwykłego testowania pamięci;
- chwilowe: pojawiają się przy zadawaniu pytań i w czasie konwersacji;
- fantastyczne: są wytworem wyobraźni, nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości;
- behawioralnie spontaniczne: występują jako skutek nieudanego wyhamowania wspomnień niepasujących do kontekstu;
- werbalne: dotyczące opowieści;
- niewerbalne: związane z błędnym wskazywaniem na fotografie i dokładaniem czegoś do zapamiętanych obrazów;
- pamięciowe (np. zespół Korsakowa) i niepamięciowe: percepcyjne, na temat umysłów innych, na temat własnych emocji, na temat własnych intencji i działań;
- neutralne: pozostające wynikiem błędu poznawczego;
- egocentryczne: zazwyczaj odwołujące się do osobistych doświadczeń;
- socjocentryczne: związane z zakresem umysłu innych osób;
- naturalistyczne: dotyczące wydarzeń na świecie.
Co ważne, fałszywe wspomnienia dotyczą nie tylko zdarzeń i doświadczeń z przeszłości (konfabulacje retencyjne). Mogą być także związane z bieżącą sytuacją (aktualne) lub z przyszłymi wydarzeniami (protencyjne).
Jak dochodzi do procesu patologicznego konfabulowania?
W momencie, gdy system poznawczy człowieka włącza schemat oparty na pamięci, percepcji i emocjach, uruchamiane są procesy sprawdzające. To one odpowiadają za wychwycenie wszelkich nieprawidłowości i odrzucenie przekonania. Gdy uznają, że nic nie stoi na przeszkodzie, pozwalają na rzetelne ugruntowanie przekonania w procesach pamięciowych lub percepcyjnych. Wówczas wszystko działa poprawnie i nie dochodzi do powstawania konfabulacji.
Jednak, kiedy dojdzie do uszkodzenia w systemach sprawdzających, a w wyniku uszkodzeń systemu poznawczego powstanie luka (percepcyjna lub pamięciowa), zaczynają się komplikacje. Pojawiające się braki w systemie wiedzy są uzupełniane. Jednak uszkodzony system sprawdzający nie wychwytuje w nich nieprawidłowości i w konsekwencji dochodzi do błędnie ugruntowanego przekonania (konfabulacji patologicznej). W takich przypadkach należy ustalić przyczyny takiego stanu i zająć się leczeniem zdiagnozowanej choroby.
Jak wygląda leczenie konfabulacji?
Ze względu na to, że rzekome wspomnienia są najczęściej objawem poważnej choroby, należy poznać ich przyczyny. Tak naprawdę jest to klucz do zrozumienia, dlaczego dana osoba wygłasza tyle fałszywych informacji. Warto rozpocząć od wizyty u lekarza rodzinnego, który skieruje pacjenta do psychiatry lub neurologa. Dobrze skorzystać również z diagnozy psychologa, by ewentualnie wykluczyć mitomanię, czyli chorobliwą skłonność do opowiadania kłamstw.
Leczenie może wyglądać bardzo różnie i wszystko zależy od przyczyny stanu, w którym doszło do konfabulacji.
- Osoby z zespołem Korsakowa oraz niedoborem tiaminy muszą rozpocząć uzupełnienie witaminy B1.
- Pacjenci z krwawieniem wewnątrzczaszkowym lub urazami mózgu często zostają poddani zabiegowi operacyjnemu.
- W przypadku chorób psychicznych, takich jak schizofrenia konieczna jest farmakoterapia i psychoterapia.
- U chorych na zespoły otępienne i pacjentów z zespołami neurologicznymi niezbędne jest leczenie farmakologiczne oraz wsparcie terapeutyczne psychologa.
W niektórych przypadkach konieczne jest wdrożenie treningów pamięci oraz wspieranie się narzędziami, które ułatwią odróżnianie rzekomych wspomnień od rzeczywistości.
? Jeżeli potrzebujesz pomocy, wsparcia psychologicznego placówki naszych poradni znajdują się w:
- Warszawie, Zobacz: Psycholog Warszawa
- Wołominie, Zobacz: Psycholog Wołomin
Konfabulacje i kłamstwa – najważniejsze fakty
Często można usłyszeć, że ktoś w mowie potocznej używa słów „konfabulacje” lub „konfabulant” w nieprawidłowy sposób. Oto najważniejsze fakty na temat kłamstwa i konfabulacji.
- Kłamstwo jest celowym, świadomym oszukiwaniem odbiorcy.
- Konfabulacja nie jest celowa, pozostaje nieświadomym uzupełnianiem luk w systemie poznawczym.
- Kłamstwo nie jest fałszywym twierdzeniem. Te drugie dotyczą tylko błędnych poznawczo sądów.
- Zdarza się, że osoba konfabulująca mówi prawdę, ale nie znaczy to, że nie konfabuluje.
- Kłamstwo udaje się ujawnić wtedy, gdy zna się prawdę.
- Kłamca wcale nie musi posługiwać się fałszem, żeby kogoś wprowadzić w błąd. Często jego strategia skupia się na posługiwaniu się prawdziwymi sądami.
- Konfabulant nie ma dystansu do swojego komunikatu i nie zakłada, że ma on także odbiorca.
- Osoba konfabulująca działa mimowolnie i nie ma świadomości, że jej wspomnienia są nieprawdziwe.
Konfabulacje u dzieci – czy trzeba je leczyć?
- „Moje dziecko wymyśla”
- „Dlaczego opowiadasz takie bzdury?!”
- „Skąd wziąłeś te wspomnienia?!”
- „To nieprawda, znów kłamiesz!”
Rodzice często ganią swoje dzieci za wymyślane historie i opowiadanie o sytuacjach, które nie miały miejsca. Okazuje się, że konfabulacje występują nie tylko u osób dorosłych, ale także u dzieci. Tak naprawdę jest to normalna część naturalnego etapu rozwojowego. Pojawia się najczęściej w wieku przedszkolnym i raczej nie stanowi powodu do niepokoju.
Małe dzieci nie mają jeszcze jasno ustalonych granic w swoich umysłach. Ciężko im zrozumieć różnice między światem fikcji a rzeczywistością. Wydaje im się, że mogą spełnić swoje bajkowe marzenia, że sny są prawdziwe. Brak w pełni wykształconego myślenia przyczynowo-skutkowego powoduje, że w ich systemie poznawczym pojawiają się luki, logiczne dziury, które wypełniają w swych opowieściach rzekomymi wspomnieniami. Dzieciom wydaje się, że coś mogło naprawdę się wydarzyć, więc ochoczo opowiadają o tym bliskim i znajomym.
Dorośli bardzo często odbierają normalne konfabulacje wieku dziecięcego jako kłamstwa. Jednak z czasem maluchy naturalnie z tego wyrastają. Jeżeli tak się nie dzieje i nastolatek dalej wypełnia luki fałszywymi wspomnieniami, może być to powód do niepokoju. Wówczas należy skonsultować ten objaw z psychologiem lub neurologiem, by ustalić przyczyny takich zachowań.
Źródło: Reuter, M. (2014). Umysł konfabulujący. Analiza kognitywistyczna, Poznań: Wydawnictwo UAM, Seria: Prace z Filozofii i Kognitywistyki.
FAQ – Najczęściej zadawane pytania
Co to jest konfabulacja?
Konfabulacja to tworzenie fałszywych wspomnień, które osoba uznaje za prawdziwe, mimo że nie mają one podstaw w rzeczywistości.
Jakie są przyczyny konfabulacji?
Przyczyny obejmują uszkodzenia mózgu, zaburzenia neurologiczne, takie jak amnezja, oraz choroby psychiczne, np. demencję.
Czy konfabulacja jest świadomym kłamstwem?
Nie, konfabulacja różni się od kłamstwa, ponieważ osoba wierzy w swoje fałszywe wspomnienia i nie ma intencji wprowadzenia w błąd.
Jakie są objawy konfabulacji?
Objawy to opowiadanie szczegółowych, ale nieprawdziwych historii, które osoba uznaje za autentyczne wspomnienia.
Jak leczyć konfabulację?
Leczenie może obejmować terapię psychologiczną oraz leczenie chorób podstawowych, takich jak zaburzenia neurologiczne lub psychiczne.
