Katatonia: Jak pomóc osobie dotkniętej tym stanem?

Katatonia to stan, który charakteryzuje się znacznym spadkiem reaktywności danej osoby na otoczenie. Może to obejmować osłupienie, mutyzm, negatywizm lub sztywność motoryczną, ale też nadmierną aktywność ruchową. Jak pomóc osobie dotkniętej takim stanem? Dowiedz się więcej.

Spis treści:

Katatonia co to? Krótkie wprowadzenie

Schizofrenia katatoniczna a katatonia – czy to to samo?

Katatonia objawy – jak je rozpoznać?

Rodzaje katatonii – różnorodność objawów i przyczyn

Przyczyny katatonii

Jak zdiagnozować katatonię? Diagnostyka katatonii krok po kroku

Leczenie katatonii – metody i ich skuteczność

Katatonia podsumowanie

FAQ: Najczęściej zadawane pytania

Katatonia co to? Krótkie wprowadzenie

Słowo katatonia pochodzi z języka greckiego. Składa się z dwóch członów: katá-, czyli „całkowicie” oraz -tonikós, czyli napięty. W dosłownym tłumaczeniu katatonia do całkowite napięcie.

Definicja i główne cechy katatonii

Katatonia to zespół objawów, które zakłócają sposób, w jaki dana osoba przetwarza i reaguje na otaczający ją świat. Dominują w nim zaburzenia aktywności ruchowej, ale stan ten zakłóca również pracę innych obszarów mózgu, które kontrolują lub zarządzają:

• zmysłami (wzrok, słuch, węch, dotyk i smak);
• pamięcią;
• zdolnością myślenia i koncentracji (zaburzenia poznawcze);
• motywacją;
• emocjami;
• osądem i samokontrolą (funkcje wykonawcze).

Osoby cierpiące na katatonię często nie reagują na rzeczy dziejące się w pobliżu lub mogą reagować w sposób, który wydaje się niezwykły. Upośledzona komunikacja, nietypowe ruchy lub brak ruchu oraz nieprawidłowości w zachowaniu to najbardziej uderzające cechy tej choroby.

Historia rozpoznawania katatonii w psychiatrii

Twórcą pojęcia i definicji katatonii był Karl Ludwig Kahlbaum, który wspomniał o niej najpierw w wykładzie wygłoszonym w 1868 roku, a później w druku z 1874 roku, w rozdziale monografii o chorobach psychicznych, zatytułowanym: „Katatonia lub szalone napięcie”. Zdaniem Kahlbauma katatonia to zespół objawów, których można doświadczyć w różnych jednostkach chorobowych. Najczęściej jednak dotyka osoby z zaburzeniami nastroju.

W pierwszej połowie XX wieku zaczęto klasyfikować katatonię jako podtyp schizofrenii. Jednak z czasem skupiono się na konieczności bardziej wnikliwego różnicowania objawów katatonicznych i traktowania ich jak odrębną grupę zaburzeń.

Schizofrenia katatoniczna a katatonia – czy to to samo?

Przez długi czas popularny był termin „schizofrenia katatoniczna”. Diagnoza ta nie istnieje już oficjalnie w aktualnych klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-5 i ICD-11). Wcześniej był to jeden z podtypów schizofrenii. Obecnie terminem tym określa się osobę, u której zdiagnozowano schizofrenię i która jednocześnie spełnia kryteria diagnostyczne katatonii. Katatonia może również wystąpić w innych stanach.

Różnice między schizofrenią katatoniczną a „czystą” katatonią

Schizofrenia katatoniczna występuje rzadko. Diagnozuje się ją jedynie u osób chorych na schizofrenię, ponieważ muszą wystąpić objawy katatonii i schizofrenii. Natomiast „czysta” katatonia to stan, w którym dochodzi do zahamowania lub bezcelowego pobudzenia ruchowego o różnym stopniu nasilenia, ale zostaje zachowana świadomość.

Dlaczego ważne jest rozróżnienie tych dwóch stanów?

Zaburzenia psychotyczne, w tym schizofrenia muszą być leczone pod kontrolą psychiatry. Ich lekceważenie może wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla pacjenta i jego bliskich. Objawy katatoniczne są niespecyficzne i należy dokonać rozróżnienia tych dwóch stanów, by móc wprowadzić odpowiednie leczenie. Warto pamiętać, że objawy zaburzeń katatonicznych mogą występować również w innych stanach chorobowych, na przykład w zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych, depresyjnych lub neurorozwojowych. Katatonia może być też indukowana zażywaniem substancji psychoaktywnych lub niektórych leków.

Katatonia objawy – jak je rozpoznać?

Niektóre objawy katatonii mogą być przerażające i niezwykle wyniszczające. Jednak wiedza o nich może pomóc w lepszym radzeniu sobie z nimi osobiście lub w kontekście wsparcia udzielonego bliskiej osobie.

Główne i poboczne objawy katatonii

Do typowych objawów katatonii zalicza się:

• pobudzenie: oznacza to, że dana osoba jest nienaturalnie zdenerwowana lub rozdrażniona, ale nie jest to reakcja na coś lub na kogoś;
• zastyganie: nagłe, ale chwilowe zatrzymanie aktywności ruchowej;
• znieruchomienie: bezruch przez długi czas, ale możliwe jest reagowanie na bodźce zewnętrzne;
• mutyzm: cisza, brak jakiejkolwiek komunikacji werbalnej;
• negatywizm: brak reakcji osoby na coś, co dzieje się wokół niej, lub aktywne przeciwstawianie się temu, co dzieje się wokół niej bez racjonalnego powodu.

Według międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-11, aby można było mówić o katatonii, musi wystąpić kilka charakterystycznych zachowań.

• Znaczne spowolnienie lub brak aktywności ruchowej.
• Mutyzm
• Bezcelowe czynności ruchowe niebędące skutkiem działania bodźców zewnętrznych.
• Przyjmowanie i utrzymywanie stałej, sztywnej, nietypowej lub dziwacznej pozy.
• Opór wobec poleceń lub prób spowodowania ruchu.
• Automatyczne poddawanie się poleceniom.

Do innych objawów katatonii należą:

• katalepsja: specyficzne zesztywnienie mięśni, zastyganie ciała w nienaturalnych, dziwacznych pozycjach;
• gibkość woskowa: mięśnie chorego stają się tak elastyczne po znieruchomieniu, że można zmieniać pozycję pacjenta i z łatwością zginać jego kończyny niczym ciepłą świecę;
• echolalia: powtarzanie dźwięków wydawanych przez kogoś;
• echopraksja: naśladowanie lub odzwierciedlanie ruchów innej osoby;
• manieryzm: osoba robi ruchy, które mogą być normalne, ale wykonuje je w nietypowy lub przesadny sposób;
• stereotypia: powtarzające się ruchy, które wydają się nie mieć celu, mogą one obejmować zabawę palcami lub pocieranie ciała albo dotyczyć kwestii językowych;
• stupor: osoba nie śpi, ale nie reaguje na to, co dzieje się wokół niej;
• grymasy: utrzymywanie tego samego wyrazu twarzy, zwykle ze sztywnymi lub napiętymi mięśniami twarzy. Czasami może to przybierać formę uśmiechania się w nieodpowiednich kontekstach.

Jakie zachowania mogą być sygnałem ostrzegawczym?

Osoba z katatonią może odczuwać sztywność lub osłupienie, lub nie być w stanie mówić, odpowiadać, a nawet się poruszać. Czasami to trwa godzinami lub nawet dniami. Katatonia może również powodować wykonywanie dziwnych ruchów. Niektórzy zastygają w niewygodnych pozycjach i nie próbują zmienić ich na wygodniejsze lub naturalne.

Oprócz braku mobilności, w zachowaniu katatonicznym możliwe są nieregularne i ekstremalne ruchy. Na przykład dana osoba może chodzić według powtarzającego się schematu i wydawać głośne okrzyki bez powodu, czyli nie w odpowiedzi na bodziec lub jakieś wydarzenie. Często zdarza się również powtarzanie odgłosów lub słów.

Chociaż osoba cierpiąca na katatonię może nie być w stanie mówić ani się poruszać, nadal jest przytomna i świadoma. Może również doświadczać intensywnych emocji i uczucia niepokoju, ale nie jest w stanie wyrazić tego, czego doświadcza.

Rodzaje katatonii – różnorodność objawów i przyczyn

W praktyce lekarskiej wyróżnia się katatonię w postaci ostrej i przewlekłej. Różnią się one nasileniem zaburzeń funkcjonowania i objawów. W formie ostrej objawy katatoniczne są bardziej nasilone niż w postaci przewlekłej. Częściej dochodzi też do odwodnienia, zaburzenia stanu odżywienia niestabilności układu autonomicznego. Ostre zaburzenia katatoniczne leczy się w warunkach szpitalnych, ponieważ bardzo zaburzają codzienne aktywności i dają więcej powikłań medycznych. Z kolei stany przewlekłe wymagają leczenia w warunkach ambulatoryjnych lub ośrodkach opiekuńczych.

Klasyczne formy katatonii. Czym różnią się poszczególne rodzaje katatonii?

Poziomy aktywności katatonii pozwalają wyróżnić trzy podstawowe rodzaje.

• Postać hiperkinetyczna, podekscytowana. Ta forma zwykle wiąże się ze zmianami zachowania, takimi jak szybkie tempo działania, pobudzenie, agresja i wybuchowe zachowanie, bez żadnych sytuacji powodujących zmianę postępowania. Może również obejmować dziwne zachowanie lub mówienie, naśladowanie sposobu poruszania się lub mówienia innych osób w pobliżu, a nawet akty samookaleczenia.
• Postać hipokinetyczna, wycofana. Osoby z tą formą nie śpią, ale nie reagują na to, co dzieje się wokół nich, tak jakby po prostu nie były świadome swojego otoczenia. Zwykle milczą, unikają mówienia i okazywania emocji na twarzy. Mogą również przyjmować nietypową postawę lub pozycję, a nawet opierać się próbom ich poruszenia. Często nie jedzą i nie piją oraz mogą cierpieć na nietrzymanie moczu.
• Postać mieszana. Ten rodzaj łączy w sobie cechy katatonii hiperkinetycznej i hipokinetycznej. Umożliwia szybkie i bez ostrzeżenia „przełączanie się” między zachowaniami nadmiernej aktywności ruchowej i nagłego zastygnięcia.

Co jest przyczyną katatonii?

Nie do końca wiadomo, co powoduje katatonię. Istnieje jednak kilka możliwych wyjaśnień, począwszy od braku równowagi chemicznej w mózgu po przyczyny genetyczne przekazywane z pokolenia na pokolenie. Specjaliści zwykle wskazują na schorzenia i zaburzenia psychiczne oraz neurologiczne i inne choroby, które najczęściej wiążą się z katatonią. Należą do nich:

• choroba afektywna dwubiegunowa,
• schizofrenia;
• zaburzenia schizoafektywne;
• depresja;
• zaburzenia ze spektrum autyzmu;
• choroby autoimmunologiczne (takie jak toczeń lub stwardnienie rozsiane);
• choroby zwyrodnieniowe mózgu (takie jak demencja i choroba Parkinsona);
• zespół Downa;
• autoimmunologiczne zapalenie mózgu;
• zażywanie substancji psychoaktywnych, w tym leków na receptę i narkotyków;
• brak równowagi elektrolitowej;
• padaczka;
• upośledzenie intelektualne;
• udar;
• zespół Tourette’a.

Jak zdiagnozować katatonię? Diagnostyka katatonii krok po kroku

Katatonię diagnozuje się za pomocą kombinacji metod. Zwykle zaczyna się od badania neurologicznego. Podczas niego testowane są odruchy, reakcje i sposób, w jaki pacjent reaguje (lub nie reaguje) na otaczający go świat.

W przypadku powiązania katatonii z zaburzeniami psychotycznymi lub innymi ze strony zdrowia psychicznego, objawy rozpoznaje i diagnozę stawia psychiatra. Natomiast organicznym podłożem katatonii zajmują się neuropsycholodzy, neurolodzy lub specjaliści od innych chorób.

Jakie badania i testy są niezbędne?

Diagnozowanie katatonii i identyfikacja choroby podstawowej zwykle obejmuje badania laboratoryjne, diagnostyczne i obrazowe.

• Badania obrazowe. Mogą uwzględniać tomografię komputerową, rezonans magnetyczny i inne badania obrazowe.
• Badania krwi, moczu i płynu mózgowo-rdzeniowego (nakłucia lędźwiowe, czyli w dolnej części pleców). Testy te mają na celu wykrycie zmian chemicznych w płynach ustrojowych, infekcji i nie tylko.
• Badanie aktywności mózgu. Elektroencefalografia (EEG) analizuje i rejestruje aktywność elektryczną mózgu, co pozwala wykluczyć drgawki lub epilepsję.

W praktyce klinicznej lub w przypadku wątpliwości diagnostycznych specjaliści korzystają z wybranej skali stosowanej do oceny objawów katatonii. Dostępnych jest siedem narzędzi:

• skala BFCRS (ang. the Bush-Francis Catatonia Rating Scale) oraz jej modyfikacja;
• MRS (ang. the Modified Rogers Scale);
• RCS (ang. the Rogers Catatonia Scale);
• skala NCRS ( ang. the Northoff Catatonia Rating Scale);
• BCRS (ang. the Braunig Catatonia Rating Scale);
• skala Kannera (ang. Kanner Scale.)

Konieczny jest również wywiad z pacjentem na temat przyjmowanych przez niego leków lub nawet wykonanie badań toksykologicznych na obecność toksycznych substancji.

Kluczowe kryteria diagnozy katatonii

Ze względu na fakt, że katatonia jest zespołem objawów, jej obraz kliniczny może być bardzo zróżnicowany. Stawianie diagnozy nie jest łatwe, zwłaszcza, że obok gibkości woskowej i tendencji do przybierania dziwnych póz, istnieje możliwość występowania pobudzenia lub znieruchomienia.

Według klasyfikacji chorób DSM-5 kluczowe kryteria diagnozy katatonii obejmują co najmniej 3 spośród 12 poniższych objawów:

• stupor,
• katalepsja,
• gibkość woskowa,
• mutyzm,
• negatywizm,
• zastyganie,
• manieryzmy,
• stereotypie,
• pobudzenie,
• grymasowanie,
• echolalia,
• echopraksja.

Leczenie katatonii – metody i ich skuteczność

Leczenie katatonii zwykle zależy od schorzenia, z którym się ona objawia. Jeśli dzieje się tak w przypadku choroby lub stanu neurologicznego, leczenie przyczynowe tego stanu, jeśli to możliwe, często odwróci skutki katatonii. Inne metody leczenia mają największe szanse powodzenia, jeśli towarzyszą im problemy ze zdrowiem psychicznym.

Medyczne i terapeutyczne podejście do leczenia katatonii

W objawowym leczeniu oznak katatonii podaje się benzodiazepiny. Są bezpieczne i bardzo skuteczne, bo od 60% do 90% osób obserwuje poprawę swojego stanu. Lekiem z wyboru jest lorazepam, ale skuteczne są również inne leki, takie jak klonazepam, diazepam i zolpidem.

Jeżeli zdiagnozowane zostanie zaburzenie psychiczne, niezależnie od leczenia objawów katatonii, należy wdrożyć leczenie istniejącej choroby. Stabilizatory nastroju lub leki przeciwpsychotyczne należy przyjmować zwłaszcza przy rozpoznaniu schizofrenii, lub jako leczenie profilaktyczne w zaburzeniach psychotycznych i nastroju.

W sytuacjach zagrażających życiu, gdy pomimo wysokich dawek benzodiazepin sytuacja pacjenta nie ulega poprawie, należy podjąć decyzję o zastosowaniu elektrowstrząsów. Stanowią one skuteczną i bezpieczną metodą leczenia osób w ciężkim stanie.

Wspierające działania, które mogą pomóc osobie z katatonią

Ważne jest również uwzględnienie różnych rodzajów psychoterapii jako działań wspierających leczenie katatonii. Szczególnie istotne jest to dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Ważne jest, aby podczas indywidualnych sesji terapeutycznych w pierwszej kolejności zająć się podstawową chorobą psychiczną, która spowodowała stan katatoniczny. To pomoże pacjentowi powrócić do stabilnego stanu. Ponadto terapia poznawczo-behawioralna pomaga zbudować zestaw zdrowych umiejętności i strategii radzenia sobie, które pomogą pokonać codzienny stres związany z chorobą oraz zmniejszyć nasilenie objawów katatonicznych.

Warto mieć na uwadze, że osoby z ciężką katatonią nie są w stanie same o siebie zadbać. Wymagają fachowej opieki medycznej. Dzieje się tak, ponieważ katatonia zwiększa ryzyko powikłań, które występują, gdy dana osoba nie może się poruszać ani reagować na otaczający ją świat. Oznacza to, że nie może jeść ani pić, a to prowadzi do problemów takich jak odwodnienie i niedożywienie. Brak ruchu może również prowadzić do zapalenia płuc. Mogą również pojawić się zakrzepy krwi, co zwiększa ryzyko udaru lub zatorowości płucnej. Osoby z ciężką katatonią są również narażone na zachowania, którymi mogą spowodować krzywdę sobie lub innym. Dlatego, jeżeli lekarz zaleci hospitalizację pacjenta z katatonią, należy pogodzić się z tą decyzją dla jego dobra i ochrony zdrowia.

Katatonia podsumowanie

Katatonia, choć może brzmieć niepokojąco, to stan, który nie jest nieznany w środowisku medycznym. Jednak dla osoby, która doświadcza jego objawów lub obserwuje je u bliskiego, może to być źródłem niepokoju i niezrozumienia. Ważne jest, aby pamiętać, że nie jesteś sam w tym. Istnieje wiele osób, które przeszły przez podobne doświadczenia i znalazły odpowiednią pomoc.

W dzisiejszych czasach medycyna i psychologia oferują wiele narzędzi do diagnozowania i leczenia stanów takich jak katatonia. Jeżeli czujesz, że Ty lub ktoś bliski mógłby doświadczać katatonii, pamiętaj, że istnieje wiele miejsc, gdzie możesz szukać wsparcia. Nie krępuj się prosić o pomoc. Czasami najtrudniejszym krokiem jest przyznanie się do problemu i podjęcie decyzji o poszukiwaniu wsparcia.

Jeśli nie radzisz sobie, prosimy, abyś rozważył skorzystanie z naszej pomocy psychologicznej. Nasz zespół specjalistów jest gotów pomóc Ci zrozumieć i poradzić sobie z trudnościami, jakie przynosi katatonia. Często rozmowa z ekspertem jest pierwszym krokiem na drodze do zdrowia i zrozumienia. Nie pozwól, aby strach lub niepewność powstrzymywały Cię przed podjęciem tego kroku.

Pamiętaj, że zdrowie psychiczne jest równie ważne jak fizyczne. Dbając o siebie i szukając wsparcia, możesz otworzyć drzwi do lepszego jutra. Jesteśmy tutaj, aby Ci w tym pomóc.

? Jeżeli potrzebujesz pomocy, wsparcia psychologicznego placówki naszych poradni znajdują się w:

• Warszawie, Zobacz: Psycholog Warszawa
• Wołominie, Zobacz: Psycholog Wołomin

Wpis blogowy nie jest artykułem naukowym. Ma jedynie charakter informacyjny i nie zastąpi konsultacji ze specjalistą.

? – Artykuł Monika Chrapińska-Krupa

FAQ: Najczęściej zadawane pytania

1. Czym jest katatonia? – Katatonia to stan psychiczny charakteryzujący się znacznym spowolnieniem ruchowym, brakiem reakcji na bodźce zewnętrzne oraz występowaniem nietypowych postaw ciała. Może ona wystąpić jako objaw wielu zaburzeń, w tym depresji, schizofrenii czy zaburzeń afektywnych dwubiegunowych.
2. Czy katatonia jest chorobą samą w sobie? – Niekoniecznie. Katatonia jest raczej zespołem objawów, które mogą wystąpić w ramach innych chorób psychicznych lub neurologicznych.
3. Jakie są główne objawy katatonii? – Do objawów katatonii należą: brak ruchu (akinezja), nietypowe postawy ciała, oporność wobec ruchu, brak mowy oraz mimiki, a także nadmierne lub dziwaczne ruchy.
4. Czy katatonia jest niebezpieczna? – W ciężkich przypadkach, katatonia może prowadzić do powikłań fizycznych, takich jak zanik mięśni czy odleżyny. W niektórych sytuacjach może też zwiększać ryzyko samobójstwa.
5. Jakie są przyczyny katatonii? – Katatonia może wynikać z wielu przyczyn, w tym z zaburzeń psychicznych (np. schizofrenia, depresja), urazów mózgu, zatrucia czy infekcji.
6. Czy katatonia może wystąpić u dzieci? – Tak, choć jest to rzadsze, katatonia może dotknąć również dzieci, zwłaszcza w kontekście pewnych zaburzeń neurologicznych.
7. Jak diagnozuje się katatonię? – Diagnoza opiera się głównie na obserwacji objawów i rozmowie z pacjentem oraz jego rodziną. Mogą być także wykorzystywane badania neuroobrazowe lub inne testy diagnostyczne.
8. Jakie są dostępne metody leczenia katatonii? – Leczenie może obejmować farmakoterapię (np. benzodiazepiny), terapie elektrowstrząsowe, a w pewnych przypadkach psychoterapię.
9. Czy katatonia może się nawracać? – Tak, w zależności od podłoża katatonii, objawy mogą wracać, zwłaszcza jeśli leczenie nie jest odpowiednie lub jest przerwane.
10. Czy osoba z katatonią jest świadoma swojego stanu? – Świadomość w katatonii może być różna – niektórzy pacjenci mogą być świadomi swojego otoczenia i tego, co się z nimi dzieje, podczas gdy inni mogą być w głębokim stanie odłączenia.