Pod koniec 2020 roku około 71,5 tys. dzieci w Polsce przebywało w rodzinach zastępczych, ponieważ ich rodzice z różnych powodów nie mogli zapewnić im odpowiedniej opieki, wspierać ani wychowywać. Ale jest znacznie więcej dzieci, które wciąż przebywają w domach dziecka i szukają bezpiecznego, pełnego ciepła i miłości domu. Podejmując się sprawowania pieczy zastępczej, należy pamiętać, że jest to ciężka praca, która wymaga cierpliwości, poświęcenia, empatii i wyrozumiałości. Jakie problemy mogą czekać na rodziców zastępczych? Gdzie szukać wsparcia? Czym się różni piecza zastępcza od adopcji? Poznaj odpowiedzi na te i inne pytania.
Spis treści:
Rodzina zastępcza – czym jest?
Rodzaje rodzicielstwa zastępczego
Szczególne typy rodziny zastępczej zawodowej
Rodzina zastępcza – wynagrodzenie
Kiedy rodzina zastępcza kończy opiekę nad dzieckiem?
Czym jest rodzinny dom dziecka?
Jak założyć rodzinę zastępczą?
Z jakimi problemami może się zmagać rodzina zastępcza?
Cierpliwość, miłość i spokój – podstawowe wartości
Rodzina zastępcza – czym jest?
Dla wielu dzieci dorastanie z matką i ojcem jest najnormalniejszą rzeczą na świecie. Niestety nie zawsze jest to możliwe. Bywa, że biologiczni rodzice nie potrafią zadbać nawet o siebie. Niektórzy są bardzo chorzy, uzależnieni od alkoholu lub narkotyków, albo mieli złe doświadczenia jako dzieci i nigdy nie nauczyli się, jak troszczyć się o innych z dobrocią i miłością. Dlatego często nie jest możliwe, aby dzieci pozostawały w domu ze swoimi biologicznymi rodzicami. Wówczas trafiają do domu dziecka lub do rodziny zastępczej. Tę drugą może założyć małżeństwo lub osoba samotna, która posiada własne, odpowiednio wyposażone mieszkanie lub dom oraz ma źródło stałego utrzymania.
Rodzice zastępczy odgrywają kluczową rolę w pomaganiu dzieciom w dorastaniu. Pokazują im stabilność i uczą ich lekcji życia, które trwają całe życie i potencjalnie wpływają na przyszłe pokolenia. W przeszłości rola rodzica zastępczego była często postrzegana jako tymczasowa. Prawdą jest, że część dzieci, które trafiają do rodzinnej pieczy zastępczej, później wraca do swoich biologicznych rodziców, którzy wyszli na prostą. W większości jednak to rodzice zastępczy do końca życia zostają tymi ukochanymi rodzicami. Poza tym dzisiaj coraz częściej postrzega się zastępczą opiekę nad dziećmi jako ważny krok w kierunku adopcji. Wiele dzieci, które nie łączą się ze swoimi rodzinami biologicznymi, jest później adoptowanych przez rodziców zastępczych. A nawet gdy dzieci wracają do swojego generacyjnego domu lub są adoptowane przez inną rodzinę, rodziny zastępcze często utrzymują z nimi kontakt.
Rodzaje pełnienia funkcji rodzicielstwa zastępczego
W wielu przypadkach rodzice zastępczy są tylko tymczasowymi głównymi opiekunami dziecka, traktowanymi jako pełnoetatowy pracownik. Wyróżnia się jednak trzy podstawowe typy rodzin zastępczych sprawujących opiekę:
- Rodzina zastępcza zawodowa – to właśnie ta „praca na pełny etat”, w której jedno z rodziców decyduje się na zrezygnowanie z innych obowiązków zawodowych i poświęcenie swojego czasu na wychowywanie wziętych pod opiekę dzieci. Wówczas rodzicielstwo zastępcze traktowane jest jako zawód, praca, za którą wypłacane jest comiesięczne wynagrodzenie.
- Rodzina zastępcza niezawodowa – mogą ją stworzyć zarówno osoby niespokrewnione, jak i dalsi krewni dziecka (np. ciocia, wujek, kuzynka). Będą pełnić funkcję zastępczej rodziny spokrewnionej. W tym przypadku nie ma mowy o rezygnacji któregoś rodzica z pracy. Nie jest wypłacane wynagrodzenie za opiekę nad dzieckiem.
- Rodzina zastępcza spokrewniona – dziadkowie, rodzeństwo, ciotki i wujkowie oraz inni członkowie rodziny, którzy zgadzają się na opiekę nad nieletnim. Mogą stać jego opiekunami z „pokrewieństwa”. Zwykle do takich sytuacji dochodzi po śmierci rodziców biologicznych lub ograniczeniu czy też odebraniu im praw rodzicielskich.
Każda z tych rodzin może liczyć na nieco inną pomoc finansową ze strony państwa, ale o tym za chwilę.
Szczególne typy zawodowej rodziny zastępczej
W przypadku zawodowej rodziny zastępczej wyróżnia się jeszcze dwa jej podtypy:
- Specjalistyczna rodzina zastępcza zawodowa – to rodzina, która decyduje się zaopiekować dziećmi ze specyficznymi trudnościami zdrowotnymi, intelektualnymi oraz wychowawczymi. Trafiają do niej głównie małoletnie matki z dziećmi, dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności fizycznej lub intelektualnej, dzieci na podstawie Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Co ważne, w takiej rodzinie nie mogą w tym samym czasie przebywać dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym, lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności oraz nieletni, którzy wykazują przejawy demoralizacji lub dopuścili się czynu karalnego.
- Rodzina zastępcza zawodowa, która pełni funkcję pogotowia rodzinnego – wówczas jest traktowana jako azyl, sytuacja przejściowa. Dziecko znajduje się w niej tymczasowo, zanim znów trafi do rodziny pochodzenia. Do pogotowia rodzinnego trafiają dzieci, które muszą być zabezpieczone w nagłych przypadkach np. w wyniku interwencji policyjnych, sądowych, pozostawienia dziecka w szpitalu itp. Pobyt w takiej rodzinie nie może trwać dłużej niż 4 miesiące. W niektórych przypadkach może przedłużyć się o kolejne cztery miesiące lub do czasu zakończenia postępowania sądowego toczonego w sprawie dalszego losu nieletniego.
Rodzina zastępcza – wynagrodzenie
Zastanawiasz się, ile dostaje rodzina zastępcza? To zależy od jej rodzaju. Każda rodzina zastępcza, niezależnie od tego, czy zawodowa, czy nie, może liczyć na ulgi dla dzieci oraz wsparcie i pomoc specjalistów. Poza tym wypłacane są następujące świadczenia:
Rodzina zastępcza zawodowa:
- 1052 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu),
- miesięczne wynagrodzenia dla rodzica, który zrezygnował z pracy (nie niższe niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę w danym roku).
Funkcja niezawodowej rodziny (rodzina zastępcza niezawodowa):
- 1052 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu).
Rodzina zastępcza spokrewniona:
- 694 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu).
Rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna:
- 1052 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu),
- miesięczne wynagrodzenia dla rodzica, który zrezygnował z pracy (nie niższe niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę w danym roku).
- 210 zł miesięcznie na każde dziecko, które ma orzeczenie o niepełnosprawności.
Pogotowie rodzinne:
- 1052 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu),
- miesięczne wynagrodzenia dla rodzica, który zrezygnował z pracy (nie niższe niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę w danym roku).
Kiedy rodzina zastępcza kończy opiekę nad dzieckiem?
Zasadniczo rodzina zastępcza może powstać nawet tylko dla jednego dziecka. W wielodzietnej zastępczej rodzinie zawodowej umieszcza się od trzech do sześciu dzieci równocześnie, przy czym z zasady nie rozdziela się rodzeństwa. Dlatego czasami przy licznych rodzeństwach zwiększa się ten limit w indywidualnej umowie. W przypadku rodziny specjalistycznej maksymalnie może wychowywać się troje dzieci równocześnie.
Pod względem prawnym piecza zastępcza ustaje po osiągnięciu przez podopiecznego pełnoletności, czyli w wieku 18 lat. W szczególnych przypadkach odbywa się to wcześniej i dotyczy dziewcząt, które skończyły 16 lat i za zgodą sądu zawarły związek małżeński. Nie oznacza to, że pełnoletni podopieczny rodziny zastępczej będzie wyrzucony na bruk. Jeśli dalej się uczy, ma prawo przebywać w rodzinie zastępczej do ukończenia szkoły, ale nie dłużej niż do ukończenia 25 lat. Po tym okresie rodzic zastępczy przestanie pobierać wsparcie finansowe na podopiecznego.
Zdarzają się też specyficzne sytuacje, w których rodzina zastępcza wcześniej kończy opiekę nad dzieckiem. Dotyczą one m.in.
- rezygnacji rodziny zastępczej ze sprawowania pieczy zastępczej,
- orzeczenia sądu o przysposobieniu dziecka,
- zmiany orzeczenia sądu w sprawie powrotu dziecka do rodziny biologicznej,
- zmiany orzeczenia sądu w sprawie umieszczenia nieletniego w innej rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej,
- wydarzeń losowych (choroba, śmierć rodzica zastępczego, śmierć dziecka).
Czym jest rodzinny dom dziecka?
Niektórzy zamiennie stosują pojęcia „rodzina zastępcza” i „rodzinny dom dziecka”. Tymczasem to drugie dotyczy specyficznej placówki (najczęściej domu jednorodzinnego lub większego mieszkania), w którym umieszcza się od 4 do nawet 8 lub więcej dzieci (nie rozdziela się rodzeństwa). W przypadku rodzinnego domu dziecka powołuje się dyrektora, który prowadzi niezbędną dokumentację, a także tworzy plany pracy z dziećmi, które podlegają kontroli Urzędu Wojewódzkiego oraz Centrum Pomocy Rodzinie. Takie placówki są wyposażane w niezbędne meble oraz inne przedmioty codziennego użytku przez władze samorządowe.
Osoby, które prowadzą rodzinny dom dziecka, mogą liczyć na pomoc specjalistów, ulgi dla dzieci oraz wsparcie finansowe w wysokości:
- 1052 zł miesięcznie na każde dziecko,
- 500 zł miesięcznie z programu „500 plus” na każde dziecko (niezależnie od liczby dzieci i dochodu),
- miesięczne wynagrodzenia dla rodzica, który zrezygnował z pracy (nie niższe niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę w danym roku),
- dodatkowe wynagrodzenie miesięczne (do 1100 zł brutto) za pomoc w pracach gospodarskich dla drugiego opiekuna. Jest wypłacane, gdy w rodzinnym domu dziecka przebywa co najmniej pięcioro dzieci.
Rodzina zastępcza a adopcja
Chociaż rodzicielstwo zastępcze i adopcja dotyczą tego samego celu: codziennej opieki nad dziećmi i ich wychowania, różnią się pod wieloma względami. Przede wszystkim rodzina zastępcza jest formą opieki tymczasowej, a adopcja stałej. Rodzice adopcyjni nie pobierają wynagrodzenia za sprawowanie opieki nad dzieckiem. Mogą jedynie liczyć na ustawowe wsparcie rządowe, które przysługuje każdej polskiej rodzinie (program „500 plus”).
W przypadku rodziny zastępczej, jeżeli sąd nie postanowił inaczej, obowiązkiem rodzica jest zadbanie o utrzymywanie relacji z rodzicami biologicznymi dzieci lub ich dalszymi krewnymi. Adopcja nie stawia takich wymagań, chociaż specjaliści zalecają, by nie zatajać przed dzieckiem faktu, że jest adoptowane.
Dziecko w rodzinie zastępczej pozostaje przy swoim nazwisku i nie podlega prawom dziedziczenia oraz obowiązku opieki nad rodzicami zastępczymi na starość. W rodzinie adopcyjnej jest odwrotnie. Rodzice zmieniają dzieciom nazwisko, a one stają się pełnoprawnymi członkami rodziny. Należą im się te same prawa, co dzieciom w rodzinach biologicznych.
Jak założyć rodzinę zastępczą?
Zanim dojdzie do założenia rodziny zastępczej, ustanowienia rodziny zastępczej należy spełnić szereg określonych wymagań i ukończyć specjalny kurs. Prowadzi go zazwyczaj lokalny ośrodek adopcyjno-opiekuńczy. Kandydaci do pełnienia funkcji rodzin zastępczych wychowujących i rodzinnego domu dziecka powinni skontaktować się z placówką WCPR (Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie). Tam otrzymają szczegółowe informacje na temat procesu kwalifikowania kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej i prowadzenia rodzinnego domu dziecka. WCPR jest placówką, która również wspiera rodziny zastępcze i pomaga w rozwiązywaniu trudności, które wynikną na etapie pełnienia tej niełatwej funkcji rodzica zastępczego.
Z jakimi problemami może się zmagać rodzina zastępcza? – pomoc rodzinie
Zostając rodziną zastępczą, trzeba mieć świadomość tego, że podopieczni często potrzebują więcej empatii, opieki, uwagi i cierpliwości niż inne dzieci. Wiele dzieci zastępczych nie jest odpowiednio wspieranych w swoich pierwotnych rodzinach. Gdy są małe, nikt nie dba o ich rozwój fizyczny i umysłowy, przez co mogą rozwijać się z opóźnieniem. Wtedy należy regularnie chodzić na wizyty terapeutyczne na przykład do lekarzy specjalistów, na zajęcia z fizjoterapii lub spotkania z psychologiem.
Wielokrotnie do rodzin zastępczych trafiają dzieci z rodzin patologicznych, po wielu złych przeżyciach. Musisz zdawać sobie sprawę z ich dotychczasowych doświadczeń, traum, lęków i agresji. Trafiając do bezpiecznej rodziny zastępczej, dziecko zaczyna patrzeć na sytuację w nowej rodzinie przez pryzmat wcześniejszych doświadczeń w starej rodzinie. Rodzice zastępczy są postrzegani w roli pierwszych rodziców, a dziecko odtwarza swoje dawne doświadczenia z rodzicami zastępczymi. Rodzice zastępczy są niekiedy myleni z byłymi rodzicami. Nieletni przenoszą na nich uczucia, doświadczenia, urazy, których doznali od swoich biologicznych rodziców. Poprzez tę formę transferu stwarzają sobie możliwość skorygowania swojej poprzedniej socjalizacji, swoich wcześniejszych doświadczeń.
Oczywiście udaje się to tylko wtedy, gdy rodzice zastępczy zrozumieją, co się dzieje, jeśli potrafią to znieść, jeśli wspierają swoich podopiecznych i szukają dla nich pomocy. Rodzina zastępcza, rodzina wychowująca dziecko ma prawo do porady i wsparcia specjalistów. Regularne wizyty u psychologa, a także u psychologa online za pomocą Internetu są jak najbardziej wskazane zarówno dla podopiecznych, jak i dla rodziców. Spojrzenie na pewne sprawy z innej perspektywy i posłuchanie rad profesjonalisty jest dużo lepsze niż unikanie rozwiązywania problemów i brak reakcji na negatywne zachowania.
Cierpliwość, miłość i spokój – podstawowe wartości
Najważniejszą i z pewnością najtrudniejszą częścią reakcji rodzica zastępczego na zachowanie dziecka, które trafia do rodziny zastępczej, jest to, aby nie czuć się osobiście atakowanym i obrażonym. Dziecko umieszczone w nowym środowisku, które chce się uporać i pogodzić z wcześniejszymi wydarzeniami, często przelewa całą swą złość na rodziców zastępczych. Jest to szczególnie widoczne, gdy oskarża swoich przybranych rodziców o rzeczy i czyny, których nigdy nie zrobili. Następnie mówi o tym, czego doświadczyło. Po prostu myli rodziców zastępczych z biologicznymi rodzicami. Dlatego bez miłości, cierpliwości i zachowania spokoju, nie ma mowy o zbudowaniu stabilnych relacji w rodzinie zastępczej oraz rozwoju rodziny zastępczej. Oczywiście w takich przypadkach również wskazane jest skorzystanie z pomocy psychologicznej, aby pomóc podopiecznemu lepiej zrozumieć targające nim emocje.
Rodzina zastępcza sprawująca opiekę może stać się dla dziecka nową szansą życiową tylko wtedy, gdy rodzice zastępczy zasygnalizują dziecku, że je kochają, rozumieją lub starają się zrozumieć jego postępowanie. Gdy udzielają wsparcia i dają komunikaty, że wszystko mogą pokonać razem. W przypadku dzieci zaniedbanych rodzice zastępczy wychowujący dziecko muszą założyć, że początkowo podopiecznemu będzie ciężko dostosować się do norm rodziny. Opierając się na wcześniejszych doświadczeniach życiowych, nie potrafi dostrzec podstawowych zasad, wartości i norm. Zaniedbane dzieci nie mają poczucia dystansu i bliskości. Ciężko im zrozumieć kontakty z rodzicami zastępczymi lub innymi dorosłymi, dlatego najczęściej trafiają wraz ze swoimi opiekunami na terapię rodzinną do psychoterapeuty.
Bycie rodziną zastępczą to piękny dar dla dzieci, które potrzebują ciepła, opieki i miłości. Ale to też ciężka, codzienna praca, która wymaga chęci otwarcia się na nowe doświadczenia i stawienia czoła zmianom. Codzienność rodziny zastępczej to nie tylko radość z osiągnięć i postępów podopiecznych, ale także sytuacje, które mogą wywoływać poczucie rozczarowania i porażki. Rodzice zastępczy nie mogą zrażać się trudnościami. Raczej powinni umieć się do nich przyznać i być gotowymi na przyjęcie profesjonalnej pomocy.
Pomagamy pacjentom z całej Polski np. psycholog Radom.
