Terapia schematów – jak wygląda?

Terapia schematów jest integracyjnym, systematycznym i ustrukturyzowanym podejściem terapeutycznym. Jej początki były rozszerzeniem terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń osobowości, ale od tego czasu rozwinęła własną tożsamość. Wykorzystuje różne koncepcje i metody wywodzące się z innych szkół. Wśród nich tajniki terapii Gestalt i psychoanalizę. Dowiedz się, czym jest, jak wygląda i kiedy warto podjąć terapię schematów.

Spis treści:

Odrobina historii – poznaj terapię schematów Younga

Na czym polega terapia schematów?

Schematy – podstawowe pojęcia terapii schematów

Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

Jak wygląda rozwój terapii schematu w relacji terapeutycznej?

W jakich sytuacjach terapia schematów przyniesie efekty?

Co daje pacjentowi terapia schematów?

W czym terapia schematu różni się od psychoterapii poznawczo-behawioralnej?

Odrobina historii – poznaj terapię schematów Younga

Twórca terapii schematów – Jeffrey Young zaczął rozwijać tę koncepcję w połowie lat 80. XX wieku. Starał się pomóc pacjentom z przewlekłymi problemami osobowościowymi, na które nie działała tradycyjna terapia poznawczo-behawioralna. W tym celu Young rozszerzył elementy terapii poznawczo-behawioralnej, zwracając się do dzieciństwa i adolescencji w poszukiwaniu źródła problemów psychologicznych pacjenta. Stwierdził, że jest to konieczne, oprócz podkreślenia relacji terapeutycznej jako podstawowego narzędzia w psychoterapii.

Terapia schematów została tak skonstruowana, by połączyć mocne strony wielu podejść psychoterapeutycznych. Zostały one zintegrowane w jednolite ramy, by jak najlepiej pomóc pacjentowi. Terapia schematów wykorzystuje zasadniczo elementy poznawczo-behawioralne, mieszając je z innymi wywodzącymi się z psychoanalizy, Gestaltu, teorii przywiązania, konstruktywizmu i modelu relacji z obiektem.

Young założył pierwszy Instytut Terapii Schematów w połowie lat 90. na Manhattanie w Nowym Jorku. Przyjęta przez wielu psychoterapeutów w Stanach Zjednoczonych, Europie i Azji, terapia przyciągnęła uwagę badaczy z Holandii, którzy opracowywali zakrojone na szeroką skalę badania nad leczeniem nią zaburzeń osobowości typu borderline. Dziś ta metoda uważana jest za bogate i kompletne podejście w psychoterapii, zwłaszcza w przypadku problemów z osobowością pacjenta.

Na czym polega terapia schematów?

Terapia schematów skupia się na interwencji we wzorcach działań, spostrzeżeń i uczuć, które pojawiają się w dzieciństwie i które utrwalają się jako nieprzystosowawcze zachowania przez całe dorosłe życie. W tym sensie nazwane schematami zachowania znajdują się na głębszym poziomie poznania, wiążąc się z kwestiami instynktownymi i nieświadomymi. Model terapeutyczny śledzi drogę tych schematów ze szczególnym uwzględnieniem relacji interpersonalnych pacjenta.

Następnie uzyskuje się umiejętność postrzegania problemów osobowościowych i charakterologicznych. W przypadku pacjentów z zaburzeniami osobowości negatywne emocje i reakcje utrwalają się, a osoba nie zauważa i nie wie, skąd się wzięły. Takie realia tworzą sztywne schematy, które są bardzo odporne na modyfikacje. W kolejnym kroku terapia schematów kładzie nacisk na korzenie tych uczuć i ich rozpoznawanie poprzez techniki emocjonalne, poznawcze i behawioralne.

Praktyka wykazała skuteczność tego podejścia w chronicznych problemach, które są oporne na inne podejścia psychologiczne. Ponieważ cechy nieprzystosowane są częścią osobowości, pacjentowi trudno jest postrzegać je jako aspekty negatywne. Często ludzie zgłaszają racjonalne zrozumienie, że nie mają dowodów na utrzymywanie się ich uczuć i myśli, ale twierdzą, że nadal odczuwają pewne emocje. W takich przypadkach terapia schematów jest dobrą alternatywą dla podejścia poznawczo-behawioralnego. Zajmuje się objawami, rozumiejąc relacje i wprowadzając zmiany w strukturze psychicznej, w sposób empatyczny i ostrożny.

Schematy – podstawowe pojęcia terapii schematów

Czy wiesz, że to, co dzieje się w dzieciństwie i w okresie dojrzewania, ma bezpośrednie przełożenie na dorosłe życie człowieka? Potrzeby emocjonalne dziecka muszą zostać przyjęte i zaspokojone. Doświadczenia przeżyte w dzieciństwie wraz z temperamentem dziecka tworzą coś, co nazywa się schematami nieprzystosowania. To one kształtują sposób myślenia (poznania) o sobie i świecie, o zachowaniach i uczuciach w obliczu sytuacji życiowych.

Schemat jest typowym wzorcem uczuć, myśli i wrażeń, które kierują zachowaniem. To to, co Jeffrey Young nazywa trwałymi, niekorzystnymi, nieadaptacyjnymi wzorcami zachowań, które ktoś nabył właśnie w dzieciństwie i w okresie dojrzewania. Stało się to przez to, że jego podstawowe potrzeby emocjonalne nie zostały zaspokojone.

Schematy służą człowiekowi do zaspokojenia jego podstawowych potrzeb w krótkim okresie. Według Younga do tych najważniejszych należą:

• potrzeba bezpiecznego przywiązania,
• potrzeba autonomii i kompetencji,
• potrzeba kontroli,
• potrzeba spontaniczności i zabawy,
• potrzeba wyrażania swoich uczuć i potrzeb.

W celu ich zaspokojenia stosuje się wzorce zachowań wyuczone w dzieciństwie, co w dłuższej perspektywie ma niekorzystne konsekwencje. Schemat często prowadzi do problemów interpersonalnych i uniemożliwia osobom nim dotkniętym prowadzenie satysfakcjonującego życia. Pomimo swoich wad, schematy te utrzymują się w życiu, ponieważ wynikające z nich strategie radzenia sobie osób nimi dotkniętych mają nie tylko wady, ale także krótkoterminowe zalety. Typowe dla schematu jest również to, że zachowanie jest sztywne i mało dostosowane do konkretnej sytuacji. W ten sposób schematy uniemożliwiają komuś rozwój psychiczny.

Oto przykłady takich schematów.

• Ktoś, kto często był pozostawiony jako dziecko lub doświadczył wielu odrzuceń, może rozwinąć schemat porzucenia. Jako osoba dorosła również boi się porzucenia i może bardzo mocno lgnąć do innych osób – także tych, które sprawiają jej przykrość.
• Ktoś, kto w dzieciństwie nie był nauczony samodzielności i był ciągle odciążany od zadań, może rozwinąć schemat zależności. Nawet jako dorosły czuje się niekompetentny i nie ufa sobie w wykonywaniu wielu zadań. Czuje się zależny od innych ludzi, podporządkowuje się im oraz nie wyraża własnych życzeń i potrzeb.
• Jeśli ktoś był bardzo rozpieszczany przez swoich rodziców jako dziecko i prawie nie stawiano mu żadnych ograniczeń, może wypracować wzorzec postawy roszczeniowej. Jako osoba dorosła będzie mieć poczucie, że musi dostać wszystko, czego chce. Może więc szybko wpadać a napady złości i robić awantury, jeśli nie dostanie tego, czego chce.

Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

Aby poradzić sobie ze schematami i związanymi z nimi, często trudnymi do zniesienia uczuciami, ludzie wypracowują określone style radzenia sobie. Według Younga są to nieadaptacyjne schematy, tryby radzenia sobie, które pojawiają się w określonej sytuacji i przybierają formę określonego zachowania, określonych myśli i/lub określonych uczuć. W zakresie terapii schematów wyróżnia się kilkanaście trybów schematów, które dzieli się na kilka grup.

Tryby dziecięce

• Wrażliwe/bezbronne/porzucone/odrzucone dziecko, którego uczucia zostały zranione i które odczuwa niepokój lub samotność.
• Niezadowolone/wściekłe dziecko, które jest zdenerwowane, że jego potrzeby nie są zaspokajane i które działa bez myślenia o konsekwencjach.
• Impulsywne/niezdyscyplinowane dziecko, któremu trudno jest przyjąć frustrację i działać wyłącznie zgodnie ze swoimi pragnieniami i skłonnościami, nie zastanawiając się nad konsekwencjami.

Tryby „rodzicielskie”

Mogą wynikać z tego, że dana osoba przyjęła wcześniejsze, niekorzystne zachowanie swoich rodziców lub innych osób ważnych w jej życiu, takich jak dziadkowie lub nauczyciele. W dorosłym życiu zachowuje się wobec siebie tak, jak kiedyś zachowywali się jego opiekunowie. Tryby rodzicielskie są jak wewnętrzne głosy, które ktoś „słyszy” w określonych momentach.

Rozróżnia się tryb rodzica:

• uwłaczający/karzący: ktoś ogranicza, krzywdzi, lekceważy samego siebie. Może podejmować próby samobójcze lub angażować się w autodestrukcyjne zachowania;
• wymagający: ktoś stawia sobie nadmierne wymagania, które są trudne lub niemożliwe do spełnienia. Mogą one dotyczyć własnych wyników lub relacji społecznych (na przykład konieczność zadowolenia wszystkich, tylko nie siebie).

Tryby radzenia sobie

Wewnętrzne napięcia często powstają między różnymi trybami, na przykład między wymaganiami trybów rodzica a reakcją bezbronnego dziecka. Na przykład „wewnętrzny głos” rodzica mówi mu, że zadanie musi zostać wykonane natychmiast i doskonale, podczas gdy bezbronne „wewnętrzne dziecko” czuje się przytłoczone i ma tendencję do zwlekania. Jeśli osobie zainteresowanej nie udaje się zredukować wewnętrznego napięcia, w dłuższej perspektywie może to prowadzić do objawów zaburzeń psychicznych.

Nieadaptacyjnymi trybami schematów w samodzielnym sposobie radzenia sobie z wyzwaniami codzienności są:

• unikający obrońca: unikanie konfliktów i sytuacji, które prowadzą do odczuwania emocji;
• odłączony obrońca: odłączenie emocjonalne, zrywanie kontaktów, izolowanie się od innych oraz odrzucanie pomocy;
• odłączony samoukoiciel: angażowanie się w nieadaptacyjne zachowania (np. hazard, alkohol, narkotyki, pracoholizm), które mają odciąć od odczuwania emocji;
• rozzłoszczony obrońca: robienie wszystkiego, by tylko zniechęcić do siebie innych;
• uległy poddany: rezygnowanie z własnych potrzeb po to, by zadowolić innych.

Wśród dysfunkcyjnych schematów radzenia sobie można wyróżnić jeszcze tryby nadmiernej kompensacji z takimi postawami jak:

• samouwielbiacz: poczucie bycie lepszym od innych, brak empatii, zrozumienia, wyższość i roszczeniowość;
• oszust i manipulator: kierowanie się kłamstwem i manipulacją, by zdobyć coś za wszelką cenę lub komuś zaszkodzić;
• drapieżca: skupienie na wyeliminowaniu zagrożenia, kierowanie się agresją i zimną kalkulacją;
• perfekcjonistyczny nadmierny kontroler: chęć utrzymania wszystkiego pod absolutną kontrolą przy zachowaniu pełnego perfekcjonizmu;
• poszukiwacza uwagi: chęć przyciągnięcia za wszelką cenę zainteresowania innych osób, np. poprzez podejmowanie ekstrawaganckich działań;
• strofujący nadmierny kontroler: utrzymywanie postawy panowania nad innymi, strofowania ich, pouczania i poprawiania;
• paranoidalny nadmierny kontroler: skupienie na podejrzliwości i czujności z przekonaniem konieczności kontrolowania i sprawdzania innych;
• atak i zastraszanie: obawa przed byciem pod kontrolą innych prowadzi do czerpania przyjemności z agresywnego, niemiłego i spontanicznego zachowania.

Adaptacyjne tryby radzenia sobie

Tryby zdrowego dorosłego i tryb szczęśliwego dziecka, w przeciwieństwie do innych trybów, obejmują korzystne zachowania. Szczęśliwe dziecko to stan, w którym ktoś kocha siebie, odczuwa radość z życia, cieszy się małymi rzeczami i zna swoją wartość. Jego potrzeby zostały zaspokojone, więc ma silne poczucie bezpieczeństwa i wiary w siebie. Jest to jedyny zdrowy schemat wśród trybów dziecięcych.

Natomiast w kwestii trybu zdrowego dorosłego wyróżnia się opiekuńczy tryb dorosłego i ograniczający tryb dorosłego. W trybie opiekuńczym dostrzega się własne uczucia i potrzeby oraz przychylnie dba o zaspokojenie ich potrzeb. W trybie ograniczania stawia sobie znaczące granice i bierze odpowiedzialność za swoje czyny, nie przeceniając, ani nie poniżając siebie.

Jak wygląda rozwój terapii schematu w relacji terapeutycznej?

Początek terapii schematu to czas, w którym terapeuta pyta najpierw o aktualne problemy pacjenta oraz o to, skąd się wzięły. Wspólnie z pacjentem ustala również cele terapii. W tej fazie klient otrzymuje również informacje o założeniach i koncepcjach terapii schematów oraz o sposobie postępowania. Co więcej, terapeuta i pacjent wspólnie pracują nad znalezieniem niekorzystnych schematów lub trybów, które prowadzą do powtarzających się pewnych niekorzystnych zachowań. Psychoterapeuta uznaje, że dotychczasowe zachowanie było najlepszym możliwym rozwiązaniem, próbą zaspokojenia podstawowych potrzeb pacjenta.

Schematy można zidentyfikować za pomocą kwestionariuszy, a następnie sprawdzić w rozmowie z pacjentem. Na przykład należy wymienić sytuacje w swoim życiu, w których doświadczyło się bardzo silnych negatywnych uczuć. Często nie można ich wytłumaczyć sytuacją wyzwalającą, ale aktywacją schematów, które powstały w dzieciństwie. Ponadto pacjent powinien stopniowo rozumieć, w jaki sposób schematy powstały w kontekście historii jego życia. W ten sposób może kwestionować swoje wcześniejsze wzorce zachowań i stopniowo je zmieniać.

Kolejna faza technik terapii schematów polega na zmianie niekorzystnych wzorców: należy je teraz zmieniać i osłabiać różnymi technikami. Celem jest stopniowa rezygnacja z niekorzystnych wzorców zachowań i nauka świadomego i odpowiedniego, elastycznego zaspokajania podstawowych potrzeb. Innymi słowy, tryb „zdrowego dorosłego” powinien być coraz bardziej wzmacniany, a osoba dotknięta problemami powinna uczyć się zaspokajania swoich potrzeb w sposób dorosły.

W celu zmiany schematów często stosuje się w terapii odgrywanie ról, w których pacjent symbolicznie przejmuje rolę poszczególnych problemów wewnętrznych. Na przykład powinien postawić się w roli dziecka w określonej sytuacji i wyrazić to, co czuje. Terapeuta może w takiej sytuacji przyjąć rolę rodzica. Następnie przedstawia pacjentowi cechy rodzicielskie, których brakowało mu w poprzednim życiu. W ten sposób psychoterapeuta może okazać pacjentowi troskliwą lub emocjonalną uwagę, dać mu stabilizację, wzmocnić jego pewność siebie czy promować jego niezależność.

Pod koniec terapii to, czego się nauczyłeś, przekłada się coraz bardziej na codzienne życie. Jednocześnie pacjent powinien teraz powoli odcinać się od relacji terapeutycznej. Omawiane zostają również sytuacje, w jaki sposób można uniknąć nawrotów do starych wzorców zachowań.

? Jeżeli potrzebujesz pomocy, wsparcia psychologicznego placówki naszych poradni znajdują się w:

• Warszawie, Zobacz: Psycholog Warszawa
• Wołominie, Zobacz: Psycholog Wołomin

W jakich sytuacjach terapia schematów przyniesie efekty?

Skuteczność terapii schematów ma na celu reagowanie na długotrwałe złożone wzorce nieprzystosowania i zwraca większą uwagę na czynniki aktywne w dzieciństwie. Większy nacisk kładzie się na wykorzystanie technik obrazowania, eksperymentalnych i interpersonalnych. To one pozwalają zająć się aspektami emocjonalnymi oraz tymi, do których dostęp jest utrudniony. Na terapeutę terapii schematów i relację terapeutyczną patrzy się jak na instrumenty zmiany.

Terapia schematów jest mocno oparta na teorii przywiązania Johna Bowlby’ego. To ona podkreśla, jak ważne jest, aby noworodek nawiązał relację z co najmniej jednym głównym opiekunem, aby jego rozwój społeczny i emocjonalny przebiegał normalnie. Według Jeffreya Younga podstawowe patologie osobowości powstają, gdy podstawowe potrzeby emocjonalne nie są zaspokojone w dzieciństwie. Dlatego też wykorzystuje się tę metodę w leczeniu zaburzeń osobowości.

Skuteczność terapii schematu znalazła naukowe potwierdzenie w badaniu pacjentów z borderline. Ponadto mogą z niej skorzystać:

• osoby z narcystycznym lub antyspołecznym zaburzeniem osobowości;
• ludzie z zaburzoną samooceną i niskim poczuciem własnej wartości;
• osoby, które mają problemy z asertywnością, nawiązywaniem stałych relacji, kontrolowaniem swoich emocji.

Terapię schematu rekomenduje się nie tylko w przypadku zaburzeń osobowości. Może przynieść korzyści innym osobom, które nie wykazują oznak zaburzeń, ale mają trudności z wyrażaniem swoich uczuć i emocji. Ci ludzie mają blokady, które uniemożliwiają im swobodne wyrażanie siebie. Jest pomocna także przy charakterystycznych, chronicznych problemach, takich jak zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych czy zaburzenia odżywiania. Prowadzący terapię schematów podkreślają jej znaczenie w rozwiązywaniu problemów małżeńskich i ogólnie relacyjnych.

Terapia schematów jest na ogół dobrze akceptowana przez pacjentów i może być stosowana w grupach oraz w pracy profilaktycznej z dziećmi i młodzieżą. Trwa zwykle od roku do trzech lat, co definiuje ją jako terapię średnio- lub długoterminową. Niewątpliwą zaletą takiej interwencji jest to, że wykorzystuje ona wkład różnych podejść psychologicznych. Dlatego psychologowie z różnych dziedzin terapii mogą wykorzystywać terapię schematów do osiągania głębszych rezultatów u pacjentów, którzy są oporni na tradycyjne techniki leczenia.

Co daje pacjentowi terapia schematów?

Terapia schematów pozwala pacjentom zrozumieć siebie i swoje problemy. Celem terapii jest pomoc w zaspokojeniu podstawowych potrzeb emocjonalnych osoby, która zgłosi się do terapeuty. Kluczowe kroki do osiągnięcia tego celu obejmują nauczenie się kilku ważnych postaw.

• Zakończenie stosowania nieprzystosowawczych stylów radzenia sobie i sposobów, które blokują kontakt samego siebie ze swoimi uczuciami.
• Uzdrawianie wrażliwych schematów i trybów, zaspokajając potrzeby zarówno w relacji terapeutycznej, jak i poza nią.
• Wprowadzenie rozsądnych granic dla gniewnych, impulsywnych lub nadmiernie kompensujących nastrojów i schematów.
• Walczenie z karzącymi, nadmiernie krytycznymi lub wymagającymi schematami i manierami.
• Budowanie zdrowych schematów i dbanie o swój dobry nastrój.

W czym terapia schematu różni się od psychoterapii poznawczo – behawioralnej?

Mimo że terapia schematu opiera się na podejściu poznawczo-behawioralnym, nieco się od niego różni. Jedną z podstawowych cech pierwszych podejść terapii poznawczo-behawioralnej jest zasadniczo praca z bardziej racjonalnymi strukturami poznania. Przez to staje się ona mniej skuteczna w przypadku pacjentów z bardziej złożonymi problemami charakterologicznymi lub z zaburzeniami osobowości. Terapia schematów jest uważana za rozwinięcie pierwotnej teorii krótkoterminowej poznawczo-behawioralnej. Jej zadaniem jest rozszerzenie i stworzenie nowych strategii leczenia przewlekłych, bardziej sztywnych problemów pacjentów, którzy nie reagują w zadowalający sposób na standardowe leczenie.

Terapia poznawczo-behawioralna koncentruje się na tym, że cierpienie i dysfunkcyjne zachowania są powiązane z naszymi myślami. Wywodzą się one z przekonań i wpływają na reakcje i uczucia fizjologiczne. Leczenie obejmuje więc restrukturyzację poznawczą, a także psychoedukację i zmiany behawioralne. Chodzi o to, że działając na te punkty, można również przekształcić emocje. Z kolei terapia schematu koncentruje się na pracy nad schematami, zwłaszcza tymi, które powstały we wczesnym dzieciństwie. Ponadto duży nacisk kładzie się na relację terapeutyczną, która pomaga w opracowaniu strategii radzenia sobie.

Podejście poznawczo-behawioralne jest wskazane w przypadku różnych zaburzeń i problemów emocjonalnych. Depresja, lęk, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD), lęk napadowy, fobia społeczna, strach przed prowadzeniem samochodu, zaburzenia odżywiania, obniżone poczucie własnej wartości, trudności w relacjach międzyludzkich i zaburzenia osobowości to tylko niektóre z możliwych przypadków leczenia tą metodą. Natomiast terapia schematów jest stosowana głównie w przypadku zaburzeń osobowości, takich jak borderline, antyspołeczne i narcystyczne zaburzenie osobowości. Stosuje się go również w przypadkach, w których występują pewne cechy osobowości, ale nie do końca wskazują one na zaburzenie.

Pewne jest, że osoby, które potrzebują pomocy, powinny jak najszybciej zgłosić się do poradni psychologicznej, gdzie zostaną skierowane do odpowiedniego terapeuty.

Teksty na stronie mają charakter informacyjny i nie zastępują usług świadczonych przez profesjonalistów.