Problemy z pamięcią, zaniki pamięci – co robić?

Zanik pamięci lub problemy z nią mogą przytrafić się każdemu i z różnych powodów. W niektórych przypadkach udaje się temu zapobiec i cofnąć ten stan, ale może to być również jeden z pierwszych objawów poważnej choroby. Co robić w takich przypadkach? Z jakich rodzajów terapii zaburzeń pamięci można skorzystać? Dowiedz się więcej.

Spis treści:

Czym jest pamięć?

Pamięć krótkotrwała i inne, czyli jakie są rodzaje pamięci

Zaburzenia pamięci – czym są problemy z pamięcią?

Czym jest trwała i przejściowa utrata pamięci?

Zaburzenia pamięci długotrwałej i krótkotrwałej – rodzaje

Jakie są objawy zaburzeń pamięci?

Zaniki pamięci – tych sygnałów nie lekceważ!

Jakie są przyczyny zaburzeń pamięci?

Przyczyny zaników pamięci a zdrowie psychiczne

Słaba pamięć – skąd się biorą problemy z pamięcią w młodym wieku?

Zaburzenia pamięci powinny być leczone!

Specyficzne przyczyny zaników pamięci, czyli efekt mgły mózgowej

Jak wygląda leczenie zaburzeń pamięci?

Jak wspierać leczenie i kontrolować zaburzenia dotyczące pamięci?

Czym jest pamięć?

Pamięć z punktu widzenia psychologii jest jednym z istniejących procesów poznawczych. To podstawowy mechanizm przechowywania doświadczenia. Wspiera ją przyswajanie i przywoływanie zdobytej wiedzy, a także doświadczeń, informacji i innych elementów.

Zdaniem prof. Tomasza Maruszewskiego, który zajmuje się psychologią procesów poznawczych, „to właśnie dzięki zapamiętywaniu jesteś w stanie kumulować wiedzę na temat korzystnych i niekorzystnych sposobów działania. Natomiast dzięki przypominaniu potrafisz wykorzystywać te informacje w napotkanych przez siebie sytuacjach. Bez pamięci nie można niczego się nauczyć, nawet najprostszych czynności. Tak naprawdę trudno codziennie funkcjonowanie bez udziału tego procesu. Człowiek, który nie pamięta ma problemy z wykonywaniem podstawowych zadań, nie potrafi odnaleźć się w czasie, w miejscu, nie pamięta faktów z historii i własnego życia. Dlatego pamięć jest niezbędna do zdrowego funkcjonowania”.

Psychologia przywiązuje dużą rolę do pamięci, czyli do jednego z podstawowych procesów psychologicznych.

Zwraca również uwagę na trzy ważne jej funkcje:

• kodowanie, które obejmuje proces wprowadzania i zapisywania informacji oraz możliwość utrzymania ich w stanie aktywnym do przechowywania;
• przechowywanie, które polega na przetrzymywaniu zakodowanych informacji przez czas niezbędny do ich odzyskania i wykorzystania w przypadku ich wywołania,
• wyszukiwanie, które charakteryzuje się odzyskiwaniem zapisanych i przechowywanych informacji, tak aby mogły być wykorzystane przez inne procesy poznawcze, takie jak myślenie, język itp.

Pamięć krótkotrwała i inne, czyli jakie są rodzaje pamięci

Tradycyjny i wciąż rozwijany przez neuronaukowców model pamięci wyróżnia trzy jej typy:

1. pamięć sensoryczna;
2. pamięć krótkotrwała (robocza);
3. pamięć długotrwała.

Pamięć sensoryczna odnosi się do automatycznego i przejściowego przechowywania cech sensorycznych odbieranych bodźców. Robi to w celu późniejszej integracji z wcześniej prezentowanymi bodźcami lub zebranymi informacjami. Ludzkie zmysły nieustannie zbierają informacje z otoczenia. Te informacje są zawsze dostępne. Kiedy przenosisz swoją uwagę (skupienie) lub zwracasz ją na jeden ze zmysłów, wtedy stajesz się osobą świadomą tej informacji. To zrozumienie sygnalizuje, że informacje sensoryczne przeniosły się do pamięci roboczej. W każdej chwili możesz skierować swoją uwagę na dowolny ze zmysłów, aby zweryfikować otrzymane informacje.

Pamięć robocza to krótkotrwałe przechowywanie wiadomości przy braku bodźców sensorycznych. Jest najmniej trwała, ale odgrywa niezwykle ważną rolę w procesach uczenia się i przyswajania nowych informacji. To ona umożliwia przetwarzanie wiedzy i powstawanie zapisów w zapamiętywaniu długotrwałym. Zaburzenia pamięci krótkotrwałej to najczęściej rozpoznawalne przypadki, zwłaszcza pod wpływem silnych bodźców lub różnych chorób.

Natomiast w przypadku pamięci długotrwałej można mówić o ogromnym zasobie wiedzy i zapisie wydarzeń z przeszłości. Powstaje z przetworzenia świeżo dostarczanych informacji i kodowania ich w wielu ośrodkach mózgu. Dlatego do tego zasobu trafiają m.in. informacje słuchowe, wzrokowe czy czuciowe. Istnieje mniej zaburzeń pamięci związanych z długotrwałym zapamiętywaniem. Wynika to głównie z tego, że informacje są umieszczane w różnych ośrodkach korowych.

Należy podkreślić, że w pamięci długotrwałej wyróżnia się kilka jej typów.

• Pamięć deklaratywna: prowadzi do odwoływania się do wydarzeń, faktów i osób, które znasz lub zdarzały się w przeszłości. Można w niej wyróżnić pamięć:

1. semantyczną: odnosi się do ogólnej wiedzy o świecie (wzory matematyczne, reguły gramatyczne, prawa chemiczne, fakty historyczne itp.). W tego typu pamięci nie ma lokalizacji w czasie.
2. epizodyczną: obejmuje wydarzenia z datą, wspomnienia (twarze przyjaciół, sławnych ludzi, piosenki, fakty i osobiste doświadczenia), które są związane z czasem.

• Pamięć proceduralna: wykorzystywana do czynności i umiejętności, takich jak jazda na rowerze, gra w piłkę, wiązanie sznurówek, mycie zębów, czytanie książki itp. Obejmuje wszystko, co dotyczy tego, że wiesz, jak masz coś zrobić.

Niemniej najważniejsze w ujęciu klinicznym i psychologicznym są dwa rodzaje pamięci: krótkotrwała i długotrwała.

Zaburzenia pamięci – czym są problemy z pamięcią?

Wiesz już, czym jest pamięć i że tak naprawdę odgrywa ona wielką rolę w życiu człowieka. Ale co problemy z pamięcią mają wspólnego ze zdrowiem psychicznym? Dlaczego przewlekłe zaburzenia pamięci powinny stać się powodem do niepokoju?

Prawdopodobnie zajęło Ci trochę czasu, aby coś sobie przypomnieć, na przykład czyjeś nazwisko, jakąś regułkę, datę lub to, co zostało powiedziane podczas rozmowy. Prawda? Te małe luki w pamięci są powszechne w życiu codziennym. Współczesny świat wypełniony jest bodźcami między innymi z sieci społecznościowych, aplikacji do konwersacji, telewizji, platform internetowych. Przy tak wielu rzeczach, na które należy zwrócić uwagę, to normalne, że nie możesz nadążyć za tyloma bodźcami i zapominasz o jednej lub drugiej rzeczy. Ponadto Twój mózg szybciej się męczy z powodu ilości odbieranych bodźców. Dlatego problemy dotyczące pamięci są uważane za niepokojące tylko wtedy, gdy zapominanie staje się stałą częścią codziennego życia. Gdy zaczyna wpływać na wydajność ludzi w pracy, nauce, związkach, obowiązkach domowych i innych sferach ich życia.

Problemy z pamięcią to wszelkie zakłócenia, które mogą wpływać na prawidłowe funkcjonowanie mózgu w zakresie przypominania sobie informacji. W przypadku osób powyżej 60. roku życia budzą niepokój głównie w związku z chorobą Alzheimera. Wątpliwości należy więc wyjaśnić z lekarzem, aby wykluczyć możliwość postawienia złej diagnozy lub określić potrzebę dalszej obserwacji lekarskiej. W przypadku młodszych osób, w tym nastolatków i młodych dorosłych, problemy z pamięcią mogą być związane ze zdrowiem psychicznym. Zazwyczaj to pamięć krótkotrwała jest bardziej zagrożona utratą niż długotrwała.

Czym jest trwała i przejściowa utrata pamięci?

Utrata pamięci może przybierać dwie formy: przejściową i trwałą.

• Przejściowa utrata pamięci polega na zapominaniu informacji, które po okresie amnezji wracają. Ma miejsce, gdy nie jesteś w stanie przypomnieć sobie nazwiska, ale przypominasz je sobie godzinę później. Albo, kiedy po przebudzeniu nie jesteś w stanie przypomnieć sobie, co wydarzyło się poprzedniej nocy po wypiciu zbyt dużej ilości alkoholu. To byłyby przejściowe stany zaniku pamięci.
• Trwała utrata pamięci jest informacją, którą tracisz i której nie jesteś w stanie odzyskać. Dotyczy sytuacji, gdy człowiek na przykład nie jest w stanie sobie przypomnieć, nawet jeśli ktoś mu podpowie, gdzie zostawił klucze do domu. Albo zapomni, kim jest ktoś bliski, kto go odwiedza i nie jest w stanie sobie przypomnieć tej osoby.

Zaburzenia pamięci długotrwałej i krótkotrwałej – rodzaje

Ludzie, którzy doświadczali zaburzeń pamięci w swoim życiu, przejawiają problemy w różnych obszarach życia. Stąd też ustalono, że te zaniki można podzielić na dwie podstawowe grupy.

1. Jakościowe zaburzenia pamięci, a wśród nich:

• złudzenia pamięciowe (zniekształcone wspomnienia);
• kryptomnezje (przypisywanie sobie w pamięci myśli lub pomysłu czyjegoś autorstwa);
• konfabulacje (opowiadanie o rzeczach lub sytuacjach, które nie miały miejsca).

2. Ilościowe zaburzenia pamięci, czyli:

• hipermnezja (doskonała pamięć autobiograficzna i odtwarzanie wszystkich szczegółów ze swojego życia);
• hipomnezja (niewielkie utrudnienia w zapamiętywaniu);
• amnezja (utrata wspomnień z jakiegoś okresu).

Jakie są objawy zaburzeń pamięci?

Jak odróżnić zapominanie lub zanik pamięci od poważniejszego problemu, czyli jej utraty? Ważne jest, aby obserwować, na czym polega trudność i jak często się pojawia. Sporadyczne zapominanie, zwłaszcza w okresach skrajnego zmęczenia lub stresu emocjonalnego, jest zazwyczaj dopuszczalne. Kiedy szwankowanie pamięci wpływa na czynności życia codziennego, ze spadkiem dochodów i wydajności w pracy lub w środowisku akademickim, konieczna jest ocena neurologa.

Ponadto trudności w posługiwaniu się pieniędzmi, jeździe lub wybieraniu tras w znanych wcześniej miejscach, a także zmiany w osobowości lub mowie to symptomy, które zasługują na szczególną uwagę. Kiedy pacjent często nie może sobie przypomnieć pewnych rzeczy, może dotyczyć go utrata pamięci.

Typowe objawy zaburzeń pamięci obejmują:

• trudność w kodowaniu nowych informacji;
• problemy w przypominaniu sobie starych informacji;
• zapominanie szczegółów wydarzeń;
• rozproszenie uwagi podczas wykonywania codziennych zadań;
• trudności ze skupieniem uwagi podczas rozmów lub czytania;
• zapominanie słów podczas konwersacji.

Jeżeli tym zaburzeniom pamięci towarzyszą inne charakterystyczne objawy, pacjent powinien przejść dokładną diagnozę w kierunku utraty pamięci. Chodzi o:

• niepamiętanie dnia tygodnia, a nawet roku;
• zapominanie drogi do domu oraz do znanych i uczęszczanych miejsc;
• problem ze znalezieniem właściwych słów, które pasowałyby do zdania;
• utrata przedmiotów osobistego użytku, które mają już określone miejsce w domu;
• częste opowiadanie tych samych historii lub powtarzanie pewnych słów;
• pytanie o te same informacje kilka razy i w krótkim odstępie czasu.

Zaniki pamięci – tych sygnałów nie lekceważ!

Należy podkreślić, że zaburzenia pamięci powinny być zawsze konsultowane z lekarzem. Nie należy lekceważyć sygnałów ostrzegawczych, które mogą zwiastować problem utraty pamięci krótkotrwałej lub rzadziej długotrwałej.  Jeśli zauważysz którąkolwiek z tych zmian u siebie lub kogoś innego, umów się na wizytę u specjalisty.

1. Problem z pamięcią, który wpływa na aktywność i pracę.
2. Trudność w wykonywaniu zwykłych zadań.
3. Zawikłania w komunikowaniu się.
4. Dezorientacja w czasie i przestrzeni.
5. Zmniejszona zdolność do krytycznej oceny.
6. Trudność w rozumowaniu.
7. Zbyt częste umieszczanie rzeczy w niewłaściwym miejscu.
8. Częste zmiany nastroju i zachowania.
9. Zmiany osobowości.
10. Utrata inicjatywy w załatwianiu spraw.

Te zwiastuny mogą oznaczać poważne problemy z pamięcią, w tym nawet początki choroby Alzheimera.

Jakie są przyczyny zaburzeń pamięci?

Istnieje kilka czynników, które mogą prowadzić do mimowolnej utraty pamięci zarówno u osób młodych, jak i starszych. Przejściowe przyczyny zaników pamięci obejmują szereg bodźców klinicznych lub emocjonalnych, takich jak:

• skutki uboczne niektórych leków;
• zła dieta pozbawiona witamin B6, B9 i B12;
• nadużywanie alkoholu;
• problemy z tarczycą, nerkami lub wątroby;
• niedobór tlenu w mózgu (jak w przypadku udarów);
• zaburzenia czaszkowo-mózgowe (uderzenia w głowę, urazy powypadkowe);
• leczenie raka (chemioterapia lub radioterapia);
• guzy mózgu lub infekcje;
• problemy emocjonalne (takie jak depresja);
• lęki (takie jak zespołu stresu pourazowego).

Zakłada się, że powyższe przyczyny powodują zwykle odwracalne zaburzenia pamięci. Z drugiej strony starzenie się i postępujące zaburzenia w chorobach układu nerwowego, łagodne zaburzenia poznawcze oraz choroby neurodegeneracyjne (takie jak choroba Alzheimera) mogą powodować utratę pamięci o większym nasileniu. Ogólnie można powiedzieć, że przyczyny problemów z pamięcią spowodowane są jakąś niespójnością w funkcjonowaniu mózgu. Albo dlatego, że przechowywał informacje w niewłaściwym miejscu, albo dlatego, że ma procesy zwyrodnieniowe.

Przyczyny zaników pamięci a zdrowie psychiczne

Problemy z pamięcią występują w niektórych stanach zdrowia psychicznego.

• Lęk utrudnia skupienie się na codziennych zadaniach i rozmowach. Wynika to z gonitwy myśli, które powodują zamartwianie się o przyszłość i ciągły niepokój. To z kolei prowadzi do trudności z przypomnieniem sobie, co się wydarzyło lub co zostało powiedziane. Ponadto dochodzi do częstych pomyłek lub zapominania o ważnych datach.
• Depresja również powoduje zaburzenia pamięci, a zwłaszcza zdolności do zatrzymywania informacji i koncentracji. Często osoby, które odczuwają długotrwały smutek i mają kłopoty z zapamiętywaniem, nie wiedzą, że są one związane ze złym zdrowiem psychicznym.
• ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi to kolejny stan, w którym dominuje niepokój i trudności z koncentracją. Dlatego może również sprzyjać rozwojowi zaburzeń pamięci. Osoba z ADHD często zapomina lub gubi osobiste rzeczy, takie jak klucze i portfel, i nie pamięta szczegółów rozmów.
• Zespół stresu pourazowego (PTSD) charakteryzuje się kryzysami wywołanymi wspomnieniem traumatycznego wydarzenia. Zwykle nie można uzyskać dostępu do wspomnień traumy, ponieważ są one tłumione, aby uniknąć cierpienia. Kiedy te wspominki pojawiają się nagle lub z powodu wyzwalacza, który przypomina o złych doświadczeniach, nie można ich odróżnić od rzeczywistości. Wówczas dochodzi do ataku paniki.
• Choroba afektywna dwubiegunowa zarówno w fazie euforycznej, jak i depresyjnej może prowadzić do zaburzeń pamięci. Najczęściej to w etapie przygnębienia chory nie jest w stanie przypomnieć sobie, co się wydarzyło, że tak się czuje.

Słaba pamięć – skąd się biorą problemy z pamięcią w młodym wieku?

Proces utraty pamięci coraz częściej jest obserwowany u młodych ludzi, zwłaszcza w wieku od 30 do 40 lat. Część dotyka upośledzenie pamięci, a także spadek innych umiejętności myślenia, wynikający z normalnych warunków związanych z naturalnym i zdrowym starzeniem się. Niekiedy jednak jest objawem poważniejszych zaburzeń pamięci.

Najczęstsze przyczyny takich problemów z pamięcią w młodym wieku to:

• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD);
• chroniczny brak snu, niedosypianie lub bezsenność;
• długotrwałe i masowe stosowanie leków uspokajających lub nasennych, przeciwlękowych, przeciwdepresyjnych (antydepresanty), zwiotczających mięśnie, przeciwdrgawkowych;
• niedoczynność tarczycy;
• niedobory żywieniowe, w tym brak witaminy B12;
• stres i niepokój.

U osób dorosłych zaburzenia pamięci często związane są z przewlekłym stresem. Człowiek stale zestresowany ma trudności z tworzeniem nowych wspomnień, a co za tym idzie, zapamiętywaniem codziennych szczegółów. W ten sposób może popełniać błędy w pracy, upuszczać przedmioty, umieszczać je w niewłaściwych miejscach, zapominać o rzeczach wypowiedzianych w rozmowach, nie pamiętać o ważnych datach itp. Dzieje się tak z powodu nadmiernego uwalniania hormonu stresu, kortyzolu. Kiedy jego stężenie utrzymuje się w organizmie na wysokim poziomie przez długi czas, zaczyna wpływać na niektóre funkcje mózgu. Chodzi między innymi o regulację emocji, pamięć, koncentrację i rozumowanie.

Zaburzenia pamięci powinny być leczone!

Dla wielu osób utrata pamięci jest czymś wstydliwym. Uważają, że trudności w przypominaniu sobie o ważnych datach, problemy z zapamiętywaniem imion czy z przywoływaniem wspomnień są czymś, co jest ich charakterystyczną cechą. Trzeba jednak pamiętać, że przyczyny słabej pamięci mogą tkwić w chorobach somatycznych. W celu uzyskania diagnozy konieczna jest wizyta u lekarza. Najpierw rodzinnego, a potem w razie konieczności do specjalisty, np. neurologa lub psychiatry. Stany fizyczne, które mogą powodować utratę pamięci to na przykład niedoczynność tarczycy lub choroby neurologiczne.

Lekarzem zajmującym się pamięcią jest neurolog i można się z nim skonsultować w następujących przypadkach:

• ekstremalne trudności z koncentracją;
• mętlik myśli;
• trudności w zapisaniu ostatnich informacji;
• objawy fizyczne, takie jak problemy ze wzrokiem, ból głowy, trudności w używaniu i rozumieniu języka, powolne myślenie, zawroty głowy;
• trudności w wykonywaniu codziennych czynności.

W przypadku psychologa możesz umówić się na wizytę, gdy zauważysz drastyczną zmianę nastroju i pogarszającą się pamięć. Jeśli ten drugi stan sprawia, że trudno Ci odzyskać dobre samopoczucie, również skorzystaj z pomocy specjalisty od zdrowia psychicznego. Zaburzenia pamięci wynikają z różnych przyczyn i powinny być profesjonalnie leczone.

Specyficzne przyczyny zaników pamięci, czyli efekt mgły mózgowej

Pandemia Covid-19 wiele zmieniła w podejściu do chorób wirusowych. Pozostawiła też po sobie różne skutki uboczne. Nierzadko można znaleźć osoby, które nawet po zarażeniu Covid-19 mają objawy takie jak zmęczenie, splątanie, utrata pamięci, węchu i smaku. Może to być związane z tak zwanym pojęciem mgły mózgowej.

Stan ten pojawia się także jako objaw chronicznego zmęczenia, Hashimoto, celiakii, nerwicy lub boreliozy. Mimo że nie jest uznawany za chorobę, problem ten, choć przejściowy, może w pewien sposób wpływać na codzienne życie ludzi. Wśród jego konsekwencji występują:

• brak jasności myślenia;
• dezorientacja;
• nadmierna senność;
• problemy z pamięcią;
• trudności z koncentracją;
• zmęczenie;
• upośledzenie zdolności intelektualnych.

Nie ma lekarstwa na mgłę mózgową. Pomóc może jedynie wypoczynek, zdrowa dieta, umiarkowana aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu i w razie potrzeby wsparcie psychologiczne.

Jak wygląda leczenie zaburzeń pamięci?

Leczenie utraty pamięci zależy od rodzaju, stopnia zaawansowania choroby i specyfiki pacjenta. W przypadku otępienia takiego jak choroba Alzheimera powinno być prowadzone wielodyscyplinarnie. Może być konieczna interwencja neurologa, psychiatry, lekarza rodzinnego, pielęgniarki, psychologa, neuropsychologa, logopedy, terapeuty zajęciowego i fizjoterapeuty.

Zaburzenia pamięci występujące z powodu chorób psychicznych najlepiej podjąć u psychologa. Specjalista opracowuje plan leczenia zgodnie z potrzebami każdego pacjenta. Jednak istota obserwacji psychoterapeutycznej jest we wszystkich przypadkach podobna. Pacjenci uczą się, jak w zdrowy sposób reagować na objawy swoich zaburzeń psychicznych, stosując określone techniki zmierzające ku poprawie pamięci.  Ponadto terapia działa na samoocenę, utrwalenie zdrowych nawyków oraz realizację celów życiowych. W ten sposób chorzy mogą rozwijać zdrowy styl życia zgodnie ze swoimi życzeniami.

Ponadto we współpracy z psychologiem wdrażane są treningi procesów poznawczych. To tzw. fitness dla mózgu, który ma usprawnić procesy zapamiętywania czy uwagi. W miarę leczenia problemy dotyczące pamięci stają się mniej intensywne. Natomiast, gdy utrata pamięci spowodowana jest przyczynami wewnętrznymi, takimi jak stres, lęk, brak motywacji czy problemy osobiste, konieczna jest psychoterapia krótko- lub długoterminowa w zależności od przypadku.

Jak wspierać leczenie i kontrolować zaburzenia dotyczące pamięci?

Każdego dnia można ćwiczyć pamięć na wiele sposobów. Treningi są ważne nawet dla tych, którzy nie mają problemów lub zmagają się z niskim stopniem zaburzeń pamięci. Ich praktyka pomaga utrzymać zdrowie tej funkcji mózgu, zwłaszcza w okresie starzenia.

Możesz wykorzystać kilka poniższych technik ćwiczenia pamięci:

• praktykowanie medytacji;
• rozwiązywanie sudoku lub krzyżówek;
• czytanie gazet i książek;
• dokonywanie obliczeń w pamięci;
• wysypianie się (śpij od sześciu do ośmiu godzin dziennie);
• zapamiętywanie ważnych wydarzeń i rzeczy do zrobienia w ciągu dnia;
• prowadzenie dziennika;
• odpoczywanie w ciszy i skupianie się na otoczeniu;
• odłączanie się od mediów społecznościowych i aplikacji do przesyłania wiadomości w okresach relaksu;
• granie w gry, które wymagają zapamiętywania;
• przestrzeganie zdrowej diety, w tym uwzględnianie w niej owoców i warzyw;
• unikanie robienia zbyt wielu rzeczy naraz.

Ćwiczenia te można również wykonywać podczas leczenia problemów z pamięcią, niezależnie od tego, czy dotyczą fizycznego, czy psychicznego zaburzenia. Stanowią uzupełnienie terapii, ale nigdy nie działają jako substytut. Aby uzyskać szczegółowe zalecenia dotyczące Twojego przypadku, porozmawiaj ze swoim lekarzem lub psychologiem. Możliwe jest również przekształcenie tych ćwiczeń w nawyki, żeby prowadzić zdrowszy tryb życia.

Potrzebujesz pomocy, wsparcia psychologicznego?

Placówki naszych poradni znajdują się w:

• Warszawie – Sprawdź: Psycholog Warszawa
• Wołominie – Sprawdź: Psycholog Wołomin

Wpis blogowy nie jest artykułem naukowym. Ma jedynie charakter informacyjny i nie zastąpi konsultacji ze specjalistą.